Spomen-obilježja su oduvijek bila simbol jednog vremena. Odraz su društvenih kretanja i ideologije nekog sistema. Doprinose uobličavanju kulturne i istorijske svijesti društva. Povremeno se mogu zloupotrijebiti kao pogodno propagandno sredstvo za penetriranje određenih politika u širim društvenim masama, ili sredstvo za skretanje pažnje sa aktuelnih problema na koje politička elita nema adekvatan odgovor. Izraz su trenutnih većinskih stavova društva po pitanju određenih događaja, datuma i ličnosti iz crnogorske, evropske, pa i šire istorije, odnosa prema njihovim zaslugama za sopstvenu zajednicu, šire društvo ili globalno za čovječanstvo.
Rijetko su se gdje kao u Crnoj Gori tako često mijenjala spomen-obilježja iako bi ona po definiciji trebala da budu “trajna obilježja”, čuvari uspomena na istaknute ličnosti, ljudske ideale, kulturno-istorijske tradicije, borce za slobodu, civilne ili masovne žrtve. Razloge za učestale promjene spomen-obilježja treba tražiti u činjenici da je u Crnoj Gori dugo bilo otvoreno i nejasno definisano pitanje njenog nacionalnog, kulturnog i svakog drugog identiteta i kao takvo predmet negiranja ili odbrane, naročito posle traumatičnih događaja nakon 1918. Drugi bitan razlog je što je svaka nova politička elita smatrala da istorija treba od nje da počne i radikalno se obračunavala sa svim tekovinama prethodnog sistema, kao nepoželjnom zaostavštinom. Spomenici bi se obično našli među prvima na udaru.
Tako su sva obilježja dinastije Petrović bila nepoželjna za novu vlast u kraljevini SHS. Unionisti nakon 1918. ne samo da su srušili viševjekovnu državnost Crne Gore i njenu dinastiju, nego i spomenike, simbole te dinastije. U Podgorici je srušen spomenik vojvodi Mirku Petroviću (ocu kralja Nikole). Pomenuti spomenik nedavno je obnovljen, uz veliko protivljenje onih političkih struktura koje baštine nasljeđe Podgoričke skupštine. Nijesu bolje prošli ni spomenici dinastije Karađorđevića, nametnuti kao simbol potirana crnogorskog državnog i nacionalnog identiteta. Spomenik kralju Aleksandru na Cetinju srušen je ubrzo nakon kapitulacije Kraljevine Jugoslavije. Srpski nacionalni savjet zatražio je 2012. njegovo obnavljanje. Zahtjev je sa razlogom odbijen, jer je riječ o ličnosti koja je doprinijela detronizaciji dinastije Petrović i gubitku nezavisnosti CG.
Njegošev spomenik, na Jezerskom vrhu Lovćena, odavno je predmet sporenja. Prvobitnu kapelu, koju je Njegoš za života sagradio kao svoje grobno mjesto, oštetili su Austrijanci prilikom granatiranja Lovćena, u Prvom svjetskom ratu. Iako samo djelimično oštećenu, nova vlast u kraljevini SHS je nije obnovila, već je porušila i napravila novu kao simbol aneksije Crne Gore. Spolja sličnog izgleda, ali je bitno drugačije unutrašnjosti. Dodavanjem crkvenih elemenata postala je sakralna građevina umjesto grobne kapele. Na njenom mjestu socijalistička vlast je 1974. sagradila monumentalni mauzolej dostojan imenu i djelu velikog pjesnika, uz veliko osporavanje Srpske crkve. Njegoš nije mogao ni slutiti da će mjesto njegovog vječnog počinka biti predmet tolikih sporenja.
Nakon takozvane Antibirokratske revolucije, nova vlast u CG, koja je došla na talasu velikosrpskog nacionalizma, kao satelit politike Slobodana Miloševića, definisala je svoj program kao “Nova razvojna filozofija Crne Gore” U tu se filozofiju nijesu uklapale pojedine tekovine socijalizma, pa ni spomen-obilježja. U skladu sa novom koncepcijom vlasti, Njegoševu nagradu za književnost 1989. je dobio Dobrica Ćosić, jedan od glavnih ideologa srpskog nacionalizma krajem 90-ih, koji je novčani dio nagrade priložio za rušenje Njegoševog mauzoleja i vraćanje kapele Karađorđevića. Do te realizacije, srećom, nije došlo, jer crnogorsko rukovodstvo, nakon izbijanja ratova za jugoslovensko nasljeđe polovinom 1991. ubrzanog ekonomskog propadanja i hiperinflacije, nije imalo ni volje ni sredstava da se bavi ovim pitanjem. Međutim, ovo pitanje se stalno iznova aktuelizuje. Tako se ovih dana, ko zna koji put, oglasio mitropolit Srpske crkve u Crnoj Gori Amfilohije Radović, kojem je politika oduvijek bila velika ljubav, a nije mu strana ni devastacija sahralnih spomenika, umetanjem tuđih graditeljskih stilova. Poglavar Srpske crkve u CG traži od premijera obnavljanje zadužbine kralja Aleksandra na Lovćenu i prenos Njegoševih zemnih ostataka.
Početkom 90-ih postalo je jasno da od socijalizma i proklamovanog bratstva i jedinstva neće ostati ništa, pa je trebalo i spomenike, simbole bratskog suživota i socijalisticke ideologije, promijeniti. Tako su, recimo, u Nikšiću, skupštinskom odlukom od 27. 10. 1992. izmijenjena brojna spomen-obilježja. Glavni gradski trg, koji je do tada nosio ime Maršala Tita, preimenovan je u Trg Slobode. Bez ulica su ostali do tada ugledni komunistički prvaci poput Moše Pijade i Edvarda Kardelja. A ulicu je dobio ugledni Crnogorac Petar Komnenić, golootočki zarobljenik, po kome je dio logora prozvan “Petrova rupa“. Na taj način izvršena je revizija tumačenja Golog otoka, u odnosu na do tada neprikosnoveno komunističko poimanje. Pošto od bratstva i jedinstva nije ostalo ništa, istom odlukom preimenovana su Ljubljanska i Hrvatska ulica. Hrvatska ulica nalazila se gotovo u centru Nikšića (današnja Manastirska). Bilo je nezamislivo upravo se vratiti sa pohoda na Dubrovnik, a imati u centru grada ulicu tada “mrskog neprijatelja“ zbog kojega se vodio “rat za mir“, tamna stranica crnogorske novije istorije.
Na predlog Udruženja boraca narodnooslobodilačkog rata (UBNOR) i antifašista Nikšića, uskoro bi trebalo da bude vraćeno spomen-obilježje Josipu Brozu Titu, tako što će jedna ulica nositi njegovo ime. Borci su se sjetili svog vrhovnog komandanta, iako početkom 90-ih nijesu imali baš kritički odnos prema vlasti koja je razarala njegove tekovine. Svakako da Tito zaslužuje spomen-obilježje. Razlozi su brojni. Dovoljno je samo napomenuti da je Nikšić doživio najveći privredni, infrastrukturni i kulturni razvoj za vrijeme socijalističke epohe, koju je on personifikovao. No i ovdje su se pojavili oponenti zarobljeni retrogradnim ideologijama iz prošlosti. Oni su svog “favorita“ za spomenik već istakli u Gornjem Zaostru, kod Berana. Riječ je o četničkom komandantu Pavlu Đurišiću koji je od Hitlera odlikovan 1944. željeznim krstom za “ svoje vojničke vrline“. Ovakav pokušaj revizije istorijskih činjenica je nedopustiv. Time bi se narušila antifašistička i građanska vertikala crnogorskog društva.
U CG postoje i spomenici kojima se falsifikuje prošlost zarad ideološko-političkih potreba sistema koji ih je tada gradio, a koji su se zadržali i u sadašnje vrijeme, gdje smisao i sadržaj teksta na spomeniku ne odgovaraju istorijskim činjenicama. Takav je primjer spomen ploče na ulazu u stari grad u Budvi, postavljene 1931. na kojoj piše da je Srpska vojska oslobodila Budvu 8. novembra 1918. Nema ni jedne istorijski relevantne činjenice da je pomenutog datuma bilo ikakve bitke. Na postamentu biste Božidaru Vukoviću Podgoričaninu koja se nalazi u kraljevom parku u Podgorici, stoji tekst “Prvom Srbinu štamparu i izdavaču” iako nigdje nećete naći u djelima čuvenog štampara porijeklom iz okoline Podgorice, koji je stvarao u Veneciji, u XVI vijeku, da je na ovakav način određivao svoje porijeklo. Naprotiv, on između ostalog navodi da je iz “Dioklitske zemlje“. Spomenik je postavljen 1939. pa ne čudi ovakav natpis, ali je začuđujuće da je prilikom rekonstrukcije iz septembra 2013. sporni tekst zadržan uprkos ukazivanjima na činjenicu da se radi o očiglednom falsifikatu.
Odnos prema spomen-obilježjima govori o ozbiljnosti i odgovornosti jednog društva. Mnoga od njih su prepuštena zubu vremena usled decenijske nebrige ili su izgubila prvobitni smisao, jer se nalaze u selima koja su danas gotovo napuštena, pa se do njih dolazi teško prohodnim stazama. Uglavnom se radi o spomenicima iz NOB-a kojih ima najviše, ali i iz ranijih epoha. Oni su nijemi svjedoci vremena i ljudskog bitisanja, svjedoci prolaznosti i kolektivnog sjećanja. Pomažu da pamtimo prošlost kako bi lakše razumjeli budućnost, jer kako reče jedan mislilac: “Narod koji ne pamti svoju prošlost postaje varvarski“. Vremenska distanca i kritičko naučno tumačenje pomoći će da se objektivnije sagledaju odredjene ličnosti i procesi iz novije prošlosti. Možda isprave neke nepravde i zablude kako u budućnosti ne bismo imali potrebu za čestim prepravkama prošlosti kroz spomen-obilježja kao iskaze te prošlosti.
Autor je istoričar
Bonus video:
