Revanšistički program, nošen željom da se ispravi takozvana istorijska nepravda, u osnovi je ruske spoljne politike i služi da se opravda njen rat protiv Ukrajine. Ali, ruski predsjednik Vladimir Putin je izgleda zaboravio da revidiranje istorije u interesu onih koji su na vlasti obično isprovocira neslaganje i često se vrati kao bumerang.
Primjer za to su novi udžbenici ruske istorije za 10. i 11. razred. Njihovi autori su bivši ministar kulture Vladimir Medinski i Anatolij Torkunov, rektora nekad cijenjenog Instituta za međunarodne odnose (MGIMO). U tim udžbenicima mjesta su našli „novi pristupi“ Rusije prema istoriji: ističe se potreba za povratom izgubljenih „istorijskih teritorija“ i slave se „specijalna vojna operacija u Ukrajini“.
Ipak, do ruskog zaokreta ka revanšizmu došlo je prije februara 2022. Državna propaganda odavno ne prikazuje Rusiju kao kolonijalnu silu već kao „jedinstvenu civilizaciju“ koja mora da sačuvati svoju posebnu suštinu, čija propast bi mogla da izazove globalni haos.
Naravno, ruska kultura se i ranije prepuštala grandioznim maštarijama, a propast SSSR-a pojačao je rusku potrebu za manje haotičnim a grandioznijim istorijskim narativima, što je dovelo do rasta cijele industrije alternativne istorije. Međutim, pod Putinovom upravom uljepšavanje istorije došlo je u prvi plan.
Na primjer, prema takozvanoj „novoj hronologija“ matematičara i pristalice teorija zavjere Anatolija Fomenka, svi glavni događaji u istoriji drevnih carstava (Grčke, Rima i Egipta) desili se zapravo u srednjem vijeku i vrtjeli su se oko Rusije. Fomenkove tvrdnje o užasnoj zavjeri koja ima za cilj da se krivotvori istorija svijeta popunjavaju njegove knjige koje su tokom ranih 2000-ih zauzimale najbolja mjesta u izlozima ruskih knjižara.
Kako su Putin i njegovi "siloviki" konsolidovali vlast, tako je rasla popularnost fantastičnih priča o imperijalnoj sili u kojima stvarne istorijske ličnosti putuju kroz vrijeme. U tim skaskama, od kojih su mnoge nastale tokom burnih 1990-ih, demokratija je često opisana zao zapadnjačka zavjera čiji je cilj destabilizacija Rusije. Na primjer, pisac German Romanov prikazuje cara Petra III, kojeg je u XVIII vijeku svrgnula supruga, Katarina Velika, kao putnika kroz vrijeme koji se vraća u prošlost da bi spriječio Katarininu pobunu i od Rusije napravio novu Vizantiju. Drugi popularni tekstovi govore o Staljinovom putovanju u budućnost kako bi spriječio raspad SSSR-a.
U Rusiji kultura često igra ulogu političkog barometra. U vrijeme produžene blokade u Ukrajini, bajke postaju važnije od činjenica. Ali, mogućnosti literarne fikcije i TV propagande nisu bezgranične. Zato novi udžbenici istorije treba da usade 17-godišnjacima vjeru da je Rusija morala napasti Ukrajinu kako bi se borila protiv nacista i odbranila od nadolazećeg Zapada. Ipak, promovišući ovakve ideje Kremlj ne uzima u obzir ključnu lekciju iz sovjetskog doba.
Kada sam odrastala u Moskvi Leonida Brežnjeva, udžbenici su stalno prepravljani da bi bili prilagođeni političkoj klimi koja se neprestano mijenjala. U vrijeme mog pradjeda Nikite Hruščova, brutalna zaostavština Staljina, naročito nepravedna ubistva i zatvaranja miliona ljudi, detaljno je ispitana. Tokom burnih 1930-ih i 1940-ih, moja baka Nina je bila primorana da ukloni fotografije prijatelja, označenih kao „državni neprijatelji“. Kada Brežnjev svrgnuo Hruščova, i on je bio izbrisan iz zvanične historije.
Politika "glasnosti" Mihaila Gorbačova razotkrila je sva ta istorijska iskrivljenja, ali je ovu praksu oživio Putin. Slično kao u doba Staljina, u današnjoj Rusiji najteži prekršaj je, po svemu sudeći, sagledavanje realnosti onakvom kakva ona jeste a ne vjerovanje u bajke koje je odobrio Kremlj.
Prošlog novembra, kada je Ukrajina uspješno vratila grad Herson koji je zauzela Rusija (i to samo nekoliko mjeseci pošto je Kremlj proglasio da je „Rusija ovdje zauvijek“), Vasilij Bolšakov iz Rjazana se našalio na društvenim mrežama na račun povlačenja ruske vojske. Novčano je kažnjen a prijeti mu i do tri godine zatvora. Otvoreno prihvatanje realnosti je u Putinovoj Rusiji izjednačeno sa „diskreditacijom ruskih oružanih snaga, smanjenjem njihove efikasnosti a takođe i pomaganjem snagama koje se protive interesima Ruske Federacije i njenih građana“.
Pokušavajući da opravda rat, Putin je propagandnu mašinu Kremlja pustio da radi punom parom. U prepravljenim udžbenicima istorije, korištenje sile je objašnjeno kao neophodan odgovor Rusije na prijetnje nacionalnoj bezbjednosti. U tim narativima Rusija je prikazana kao vječna žrtvu zapadnog neprijateljstva i krivica se sa Kremlja prebacuje na spoljne neprijatelje.. Podtekst je jasan: šta god ko mislio o Putinu, on štiti Rusiju i to skoro onako kako je to radio Staljin tokom Drugog svjetskog rata.
Zapravo, Putinov režim je u neizvjesnijoj situaciji nego što je to bio slučaj sa SSSR-om u njegovim posljednjim danima. Nepokolebljiva zvanična privrženost komunizmu održavala je SSSR u životu više od sedam decenija, dok je sistem uvjerenja u savremenoj Rusije mješavina sukobljenih „vrijednosti“: hrišćanstvo sa kultom rata; staljinizam koji koegzistira s prezirom prema Lenjinu (koji je pomogao da se uspostavi ukrajinski identitet); antizapadno raspoloženje na fonu izraženog konzumerizma. Putin od samog početka ohrabruje taj postmodernistički kolaž: oživljava nacionalnu himnu iz Staljinovog vremena, vraća armiji sovjetsku zastavu, a pritom sebe poredi sa Petrom Velikim.
Udžbenici Medinskog i Torkunova otjelovljenje su ove nedosljednosti. Pored literarnih "teškaša" kao što je Mihail Šolokov, oni pominju djela koja kritikuju sovjetske nepravde, poput Kuće na obali Jurija Trifonova, kao i, nevjerovatno, pa čak, iznenađujuće, potresne novele o savremenoj Rusiji kao što je trilogija Led Vladimira Sorokina. U sovjetska vremena ja bih ovo tumačila kao tajni pokušaj da se oslabi Kremlj tako što se u udžbenike neprimjetno unose opozicioni stavovi. Danas to vidim kao dokaz bahatog cinizma režima i njegove neosnovane, umišljene oholosti.
Trifonovljev roman je, na primjer, posvećen visokorangiranim stranačkim aparatčicima koje iznenada pošalju u gulag - to su upravo oni ljudi koje je moja baka izrezala sa porodičnih fotografija. Kako se takav siže podudara sa zvaničnim tvrdnjama da Rusija vodi samo odbrambene ratove i da nikada nije progonila ljude zbog vjere, ideologije ili nacionalnosti?
Nikako. A ruski učenici, koji ne mogu na časovima ne mogu analizirati sve te protivrječnosti, vjerovatno će o njima govoriti kod kuće - kao što su to činili njihovi roditelji i bake i djedovi.
Copyright: Project Syndicate, 2023.
Prevod: N. R.
Bonus video:
