Jedna od najvećih grešaka koju sam ikada napravio kao novinar je to što sam potcijenio Gerta Vildersa, lidera danas najpopularnije političke partije u Holandiji, a potencijalno i prvog premijera u istoriji te zemlje sa ekstremno desničarskim stavovima.
Intervjuisao sam Vildersa 2005. za potrebe moje knjige “Ubistvo u Amsterdamu”, o smrti režisera Tea Van Goga kojeg je ubio muslimanski ekstremista. Slobodarska stranka (PVV), koju je Vilders osnovao 2006, tada nije postojala. Ali mene su interesovali stavovi ljutog kritičara islama i imigranata muslimanskog porijekla.
Pošteno govoreći, izgledao mi je kao dosadan čovjek bez političke budućnosti i u svojoj ga knjizi nisam citirao. Kao i skoro sve ostale, zapanjila me njegova frizura. Zašto odrastao čovjek, poslanik u parlamentu, farba svoju lijepu tamnu kosu u platinasto-bijelu boju. Ali, ispostavilo se da je on svojevrstan pionir. Uspjesi Donalda Trampa i Borisa Džonsona koji su potom uslijedili pokazali koliko je važno imati vizuelni brend i podržavati svoj luckasti imidž pomoću čudne frizure. (Moguće da su preteče tog trenda bili Hitlerovi brkovi i čak pramen preko Napoleonove ćelave glave).
Ipak, postoji i druga moguća interpretacija Vildersove frizure. Holandska antropološkinja i ekspertkinja za Indoneziju Lizi van Leuven pretpostavila je 2009. da Vilders možda hoće da zamaskira svoje evroazijske korijene. Njegova baka po majci dijelom je bila Indonežanka; sa mužem je bila prinuđena da napusti Holandsku Istočnu Indiju zbog sumnji u finansijske malverzacije.
Bilo bi nepravedno, naravno, prebacivati Vildersu radi toga. Pripadnost rasi ništa ne objašnjava. Ipak, istorija ekstremno desnih, antimuslimanskih raspoloženja među evroazijskim stanovništvu bivše Holandske Istočne Indije može nam pomoći da smjestimo njegovu politiku u određeni kontekst.
Ni Indoženani ni njihove kolonijalne holandske gazde Evroazijce (ili "Indose", kako su ih zvali) nikada nisu prihvatali u punoj mjeri. Bili su rođeni kao autsajderi, čudaci. A najobrazovaniji od njih često su žudjeli da postanu insajderi, svoji. I zato je rezultat te namjere često bila netrpeljivost prema islamu (religiji većine u Holandskoj Istočnoj Indiji) i ekstremni holandski nacionalizam.
Mnogi članovi holandske partije nacionalista u toj koloniji su tokom 1930-ih imali evroazijsko porijeklo. Kako navodi Van Lauven, ta partija je "Indosima" davala mogućnost da budu" "Holanđani više od samih Holanđana".
Možda Vilders i nije rasista, ali uzrok njegove opsesije suverenitetom, nacionalnom pripadnošću, a takođe i kulturnom i religioznom čistotom moguće je naći u dugom porijeklu autsajdera. Ultranacionalisti se često pojavljuju na periferiji: Napoleon - na Korzici, Staljin - u Gruziji, Hitler - u Austriji. Ljudi koji žude da postanu svoji, insajderi, često se pretvaraju u nepomirljive neprijatelje svih ljudi koji su od željenog centra dalje od njih samih.
Vilders nije jedinstven, čak ni u Holandiji. Henri Brukman je 1980. osnovao ekstremno desnu holandsku Partiju centra koje je istupala protiv imigracije, a posebno muslimanske imigracije. Brukman je takođe imao evroazijske korijene, isto kao i političarka Rita Verdonk, ekstremna desničarka, koja je 2007. osnovala stranku "Ponosim se Holandijom".
Postoji jedna političarka koja je dobar primjer za upoređivanje sa Vildersom: bivša ministarka unutrašnjih poslova Velike Britanije Suela Braverman. Neprijateljstvo prema imigrantima i izbjeglicama koji "upadaju" u Ujedinjeno Kraljevstvo može izgledati intrigantno kada dolazi od osobe koja se i sama rodila u imigrantskoj porodici. Roditelji Braverman su dvostruki autsajderi: prvo su bili Indijci u Africi, a onda Afroindijci u Britaniji. Ipak, i u njenom slučaju, moguće, određenu ulogu igra jaka želja da pripada zemlji i naciji.
Uspon Braveman u britanskom establišmentu i njeno napredovanje unutar Konzervativne partije svjedoče o tome da je Britanija postala otvorenija prema autsajderima. Manje je pohvalno to što su ekstremno desni pogledi Braverman na imigraciju postali opšteprihvaćeni u politici konzervativaca kao i to što su bjeloputi torijevci sa zadovoljstvom koristili ambicioznu kćerku imigranata za realizaciju svog antiimigrantskog programa - barem do trenutka kada je njena zapaljiva retorika i za njih postala previše sramotna.
Sve donedavno vodeće konzervativne partije smatrale su ultranacionalističke partije i političare marginalnim i isključivali su ih iz svojih redova, kao što se desio 1968. sa Enohom Pauelom, britanskim političarom koji je prognozirao da će rast imigracije nebijelog stanovništva dovesti do "rijeka krvi". Na njih se gledalo kao na političke autsajdere i to nezavisno od etničkog porijekla.
Ipak, jako razočarani birači su upravo u tome vidjeli njihovu privlačnost. Ti trendovi pomogli su pristalicama Bregzita i Donaldu Trampu 2016. godine, a sada pomažu Vildersu.
Ovakav ishod bio bi nemoguć da nije bilo cinizma kojeg su tokom posljednjih decenija pokazale tradicionalne konzervativne partije. Plašeći se da će njihovi birači otići krajnje desnim partijama, oni su počeli da hrane predrasude prema stranim „slobodnjacima“ i muslimanskoj prijetnji „judeo-hrišćanskim vrijednostima“, prema urbanim probuđenim hipsterima i „ljudima niotkuda“. Ipak, sve je to bila samo retorika jer su u realnosti konzervativne partije nastavljale da rade za interese bogatih i krupnog biznisa. Na taj se način pojačavalo nezadovoljstvo birača koji su osjetili da i njih same smatraju autsajderima. Zato su i poželjeli autsajdera koji će da sruši stari poredak.
Ranije su konzervativne partije u Holandiji, npr. Narodna partija za slobodu i demokratiju (VVD), rješavale taj problem odbijajući da upravljaju zemljom sa ekstremistima kakav je Vilders. Partija VVD se zalagala za internacionalizam, Evropsku uniju, vojnu pomoć Ukrajini, a takođe i za mjere u borbi protiv klimatskih promjena. Vilders istupa protiv svega toga.
Ali, došlo je do promjene. U nadi da će zaštititi svoje desno krilo, partija VVD je zauzela tvrđu poziciju po pitanju imigracije i nagovijestila da je upravljanje zemljom u koaliciji sa bijesnim autsajderima ipak moguće (sada je partija opet promijenila poziciju, ali se ne zna da li će to potrajati). Vrata su otvorena, imigracija je postala važna predizborna tema, i zato je Vilders mogao da pobijedi.
Ironija te tužne priče je u tome što se Dilan Ješljigoz, liderka partije VVD koja se dozvolila da se to desi, rodila u Ankari: majka joj je Turkinja, a otac Kurd. Ona pripada upravo onoj kategoriji građana Holandije koje je Vilders obećao da će iskorijeniti.
Copyright: Project Syndicate, 2023. (prevod: N. R.)
Bonus video:
