Kako se približavaju predsjednički izbori 2024. godine, u američkoj debati o tome kako Sjedinjene Države treba da oblikuju svoje odnose sa ostatkom svijeta pojavila su se tri široka tabora: liberalni internacionalisti koji su dominirali od Drugog svjetskog rata; optimizatori koji žele da se SAD povuku iz određenih saveza i organizacija; zagovornici parole “Amerika na prvom mjestu” koji imaju uske - ponekad izolacionističke - poglede na ulogu Amerike u svijetu.
Amerikanci odavno posmatraju svoju zemlju kao moralno izuzetnu. Stenli Hofman, francusko-američki intelektualac, govorio je da se, iako sve zemlje sebe smatraju jedinstvenim, Francuska i Sjedinjene Države ističu po tome što vjeruju u univerzalnost svojih vrijednosti. Francuska je, međutim, bila ograničena ravnotežom moći u Evropi i zato nije mogla u potpunosti da ostvari svoje univerzalističke ambicije. Samo su SAD imale potrebnu moć za to.
Nije riječ o tome da su Amerikanci moralno uzvišeni, već da mnogi Amerikanci žele da vjeruju da je njihova zemlja sila dobra u svijetu. Realisti se dugo žale da takav moralizam u američkoj spoljnoj politici ometa jasnu analizu odnosa snaga. Međutim, činjenica je da je američka liberalna politička kultura odigrala ogromnu ulogu u liberalnom međunarodnom poretku koji postoji od Drugog svjetskog rata. Svijet bi danas izgledao sasvim drugačije da je pobijedio Hitler ili da je Staljinov SSSR prevladao u Hladnom ratu.
Američka izuzetnost ima tri glavna izvora. Od 1945. dominantno među njima bilo je nasljeđe prosvjetiteljstva, posebno liberalne ideje osnivača Amerike. Kako je to rekao predsjednik Džon F. Kenedi: “ Imamo ‘magičnu moć’ na našoj strani - želju svakog čovjeka da bude slobodan, i svakog naroda da bude nezavisan... Vjerujem da je naš sistem više u skladu sa fundamentalnim kvalitetima ljudske prirode, i zato vjerujem da nas na kraju čeka uspjeh”. Prosvjetiteljski liberalizam zahtijeva da takva prava budu univerzalna i da se ne ograničavaju samo na Sjedinjene Države.
Naravno, Amerikanci su se stalno suočavali sa protivrječnostima dok su sprovodili svoju liberalnu ideologiju u praksi. Prokletstvo ropstva je sadržano u Ustavu, a prošlo je više od jednog vijeka nakon građanskog prije nego što je Kongres, 1964, donio Zakon o građanskim pravima. Do danas, rasizam ostaje jedan od najvažnijih faktora u američkoj politici.
Amerikanci se takođe ne slažu oko toga kako promovisati liberalne vrijednosti u spoljnoj politici. Za jedne je univerzalistički projekat postao opravdanje za invaziju na druge zemlje i nametanje prijateljskih režima. Rasizam je svakako igrao ulogu u američkim intervencijama u zemljama kao što su Meksiko, Haiti i Filipini. Za druge je, međutim, liberalizam poslužio kao podsticaj za stvaranje sistema međunarodnog prava i organizacija koje brane domaću slobodu suzbijanjem međunarodne anarhije.
Drugi izvor američke izuzetnosti potiče od puritanskih religioznih korijena zemlje. Ljudi koji su pobjegli iz Britanije da bi u novom svijetu obožavali Boga u većoj čistoti, smatrali su sebe izabranim narodom. Njihov projekat po svojoj prirodi nije bio toliko krstaški pohod koliko projekat težnji i ograničenja, sličan sadašnjim pristupima “optimizatora” koji Ameriku zamišljaju kao grad na brdu koji privlači druge.
Očevi-osnivači su već bili zabrinuti zbog mogućnosti da nova republika izgubi svoju vrlinu, kao što se desilo sa republikom starog Rima. U 19. vijeku su evropski putnici, poput Aleksisa de Tokvila i Čarlsa Dikensa, primijetili američku opsjednutost vrlinom, napretkom i padom. Ipak, sva ta moralna briga više je bila okrenuta prema unutra nego prema spolja.
Treći izvor američke izuzetnosti leži u osnovi svih ostalih: veličina i lokacija Sjedinjenih Država obezbjeđuju im geopolitičku prednost. De Tokvil je već u 19. vijeku naglašavao poseban geografski položaj Amerike. Sa zaštitom dva okeana, okružena slabijim susjedima, Amerika je tokom 19. vijeka bila u stanju da se fokusira na širenje prema zapadu i izbjegne da bude uključena u evrocentrične bitke za svjetsku dominaciju.
Ali kada je početkom 20. vijeka Amerika postala najveća svjetska ekonomija, zemlja je počela da razmišlja kao globalna sila. I zaista - imala je resurse, slobodu djelovanja i obilje prilika da se bavi sobom, i u dobru i u zlu. Imala je podsticaje i mogućnosti da preuzme vođstvo u stvaranju globalnih javnih dobara, kao i slobodu da široko definiše nacionalne interese. To je značilo podršku otvorenom međunarodnom trgovinskom sistemu, slobodi mora i drugih zajedničkih dobara, a takođe i razvoju međunarodnih organizacija. Dimenzije pružaju važnu realnu osnovu za američku izuzetnost.
Izolacionizam je bio američki odgovor na globalni odnos snaga u 19. vijeku. Relativno slaba američka republika mogla je da se ponaša imperijalistički prema manjim susjednim zemljama, ali je morala da vodi opreznu, realističnu politiku u odnosima sa evropskim silama. Iako je Monroova doktrina odvojila zapadnu hemisferu od evropske ravnoteže snaga, takva politika se mogla voditi samo zato što se poklapala sa interesima Britanije, čija je Kraljevska mornarica kontrolisala mora.
Ali kako je Amerika rasla na moći, njene mogućnosti su se širile. Važna prekretnica nastupila je 1917. godine, kada je predsjednik Vudro Vilson prekinuo sa prethodnim tradicijama i poslao dva miliona Amerikanaca da se bore u Evropi. Iako su liberalnu Ligu nacija, koju je Vilson stvorio na kraju rata, njegovi sunarodnici Amerikanci odbacili, ona je postavila temelje za Organizaciju UN i liberalni poredak nakon 1945. godine.
Danas predsjednik Džo Bajden i većina demokrata kažu da žele da očuvaju postojeći poredak; Donald Tramp i zagovornici ideje “Amerika na prvom mjestu” žele da to okončaju; a “optimizatori” u obje partije se nadaju da će izabrati najbolje iz njegovih ostataka. Koji god od ovih pristupa da prevlada na izborima sljedeće godine, imaće dubok uticaj na sukobe koji su trenutno u toku u Evropi, Aziji i na Bliskom istoku.
Autor je profesor na Harvardu
Copyright: Project Syndicate, 2023. (prevod: N.R.)
Bonus video:
