“Svake godine za finansiranje Budžeta zadužili smo se u prosjeku 500 miliona eura, a kapitalni budžet praktično nije postojao do početka izgradnje autoputa. Javni dug rastao je u svim godinama u posljednjih 10 godina do nivoa od preko 100 odsto BDP-a u 2020. godini. Prvi put ove godine taj trend će se obrnuti”. (Milojko Spajić, 28. septembra 2021. godine prilikom promovisanja programa „Evropa sad“)
Parola "Evropa zdaj!" pojavila se u Sloveniji krajem osamdesetih godina i njome je, još u okviru postojeće SFRJ, izraženo jasno stremljenje ka članstvu u tadašnjoj Evropskoj ekonomskoj zajednici, preteči današnje Evropske unije. Tadašnji program „Evropa sad“ omogućio je najsjevernijoj jugoslovenskoj republici institucionalnu i ekonomsku tranformaciju i zahvaljujući njemu Slovenci su izbjegli balkansku kaljugu siromaštva i otrovanog mentaliteta.
U osnovi ovog tranzicionog projekta, koji je u potpunosti odbacio anahronizme planske ekonomije i inertnosti samoupravne administracije, bila je, između ostalog, i jasno strukturisana održivost javnih finansija! Tada započeta tranzicija iz socijalističke privrede u kapitalističko slobodno tržište podrazumijevala je smanjenje budžetske potrošnje, ostvarivanje primjene novih tehnologija, uvođenje jasnih postupaka analize za sve najznačajnije investicione i finansijske odluke, kao i nastojanje političkih elita da se ne pribjegava pretjeranom optimizmu! Naravno, svako aludiranje na očigledna odstupanja „crnogorskog plagijata“ u odnosu na ovaj slovenački (i regionalno najuspješniji) projekat tranzicije više je nego namjerno. Ono je nužno u ovom trenutku, jer sve posljedice budžetiranja za predstojeću godinu, koje se proklamuju kao projekat „Evropa sad 2“, mogu usloviti ne samo ozbiljne egzistencijalne lomove po našu zajednicu, već je i trajno udaljiti od članstva u EU.
Skupština Crne Gore će ovih dana razmatrati prijedlog zakona o budžetu za 2024. godinu od strane 44. Vlade Crne Gore čija organizaciona struktura nije u potpunosti poznata, čije nadležnosti (još) nijesu zakonski definisane i koja nema preciznu evidenciju o broju zaposlenih u javnom sektoru. Posebnu dramatičnost po našu fiskalnu budućnost predstavljaju najave izmjena nekoliko sistemskih zakona bez kojih ne može biti obezbijeđena dohodovna strana budžeta. Ove zakonske izmjene odnose se i na slabljenje finansijskih potencijala primorskih i centralnih lokalnih samouprava.
No i pored navedenoga, evidentno je da bi javno zaduženje tokom iduće godine, ako bi za to postojala podrška među našim poslanicima, moglo da prevali i cifru od 2,1 milijardu eura! Tokom predstavljanja budžetskog prijedloga za narednu godine nijesu navedeni ne samo potencijalni izvori finansiranja nedostajućih sredstava, već ni principi, dostupni uslovi na finansijskom tržištu, kao ni mehanizmi praćenja, odnosno transparentnost samih procesa najavljenih zaduženja. Valjalo bi ovih dana čuti obrazloženje iz Ministarstva finansija o pridržavanju Smjernica makroekonomske i fiskalne politike za period od ove do 2026. godine.
Nužno je podsjetiti i da su sve vlade do sada, što će veoma izvjesno biti i slučaj sa ovom, onemogućavale jasan uvid u načine otplate javnih dugovanja i finansijske izvještaje o realizovanim projektima zbog kojih smo se, navodno, namjenski zaduživali! Stoga valja ponovno obračunati i zaostala dugovanja prethodne trodecenijske vlasti koja na kraju 2025. godine pristižu na naplatu i koja takođe mogu premašiti cifru od 2 milijarde eura! Nakon ovako planiranih i prispjelih javnih dugova nije samo neminovno kršenje kriterijuma iz Mastrihta, već nas očekuju i zaduženja po veoma visokim kamatnim stopama. Opominje i mogućnost da bi sredstva za razvojne projekte mogla ostati u tenderskoj magli ako ne budu blagovremeno obezbijeđena ili ako Zakon o budžetu ne bude donešen do 31. decembra. Bilo bi fatalno da poput 2021. godine i narednu godinu započnemo sa privremenim finansiranjem! Ova okolnost ima i simboličnu ravan za aktuelnog premijera.
Naime, pošto „visoki spoljni dug limitira mogućnosti neposrednog kreditnog zaduženja države“, a i potencijalni međunarodni izvori sredstava za finansiranje infrastrukturalnih i investicionih projekata nijesu saopšteni javnosti, možda će i ovoga puta premijer Spajić posegnuti za netransparentnim berzanskim aranžmanom kao što je to nekada uradio dok je bio ministar?
Na kraju ove analize, ostaje otvoreno pitanje - šta je sadržina predizborno najavljivanog programa „Evropa sad 2“? Ako izostavimo najavljivani rast plata, kojeg inače nema u prijedlogu budžeta, onda se moramo kritički osvrnuti prema tome da li ponuđeni budžetski scenario našim građanima garantuje racionalniju potrošnju javnih sredstava, ostvarivanje javnih (i planski utvrđenih) interesa i najavljuje bolji kvalitet javnih usluga?
Svojevrsna ironija je i problematizacija obligatornog povećanja plata prosvjetnim radnicima. Ni ugovoreno nije sigurno, a kamoli ono što je prije izbora obećano!
Utvrđivanje, kao i realizacija budžeta počiva na principu odgovornosti - svako ima svoje nadležnosti i na osnovu njih se jasno utvrđuju i odgovornosti za nastale štetne posljedice. Vjerovatno niti jedna politička odluka ne ukazuje jasnije na odgovornost poput one kojom se detaljno predviđaju svi javni prihodi i svi javni rashodi - njome se ne uočavaju samo nečije namjere, već se prepoznaju i nesavjesni!
Bonus video:
