Smrt partije

Prije skoro 26 godina predsjednik Boris Jeljcin donio je ukaz koji je faktički zabranio rad Komunističke partije u fabrikama, na univerzitetima i u drugim organizacijama i ustanovama na teritoriji Ruske Federacije. Ipak, Jeljcinov hrabri ukaz bio je već suvišan: Komunistika partija Sovjetskog Saveza (KPSS), nekada silno organizacijsko oružje, već je bila pokošena sopstvenom nesposobnošću i brutalnošću, a društvo prema njoj jednostavno bilo ndifrentno.

Nekad velike političke partije zapadnih zemalja, a takođe i neke u zemljama u razvoju, danas se takođe vrlo brzo kreću ka zaboravu. Ali dok je smrt KPSS bila savršeno logična (Jeljcinov ukaz pojavio se svega nekoliko mjeseci prije raspada SSSR-a), pad velikih političkih partija u zemljama kakve su Francuska i Indija nije lako objasniti.

U Francuskoj je nedavno predsjednik Makron svom godinu dana starom političkom pokretu obezbijedio ogromnu većinu u francuskom parlamentu. Pritom je Socijalističku partiju, za koju je Markon bio vezan radeći kao ministar ekonomije, po svoj prilici poslao "na smetlište istorije" Trockog. Za drugu veliku francusku partiju, "Republikanci" - stranku desnog centra koja je potekla iz političkog nasljeđa Šarla de Gola - situacija nije mnogo bolja.

Sve donedavno izgledalo je da je i britanska Laburistička partija, pod vođstvom Džeremija Korbina, na granici nestanka. Ali ta partija je sada dobila svojevrstan predah zahvaljujući potpunoj nesposobnosti konzervativne premijerke Tereze Mej koja se manifestovala tokom posljednje izborne kampanje. Ipak, ostaje nejasno da li Korbin zaista može da ujedini svoju partiju i udahne joj život.

Od zemalja u razvoju, Indija je svjedok pada Indijskog nacionalnog kongresa (INK) - partije prvog premijera te zemlje Nehrua, koji je Indiju doveo do nezavisnosti od Britanije. Pod slabim dinastičkim rukovodstvom Sonje Gandi (udovice ubijenog premijera Gandija, Nehruovog unuka i sina premijerke Indire Gandi), a takođe i njenog sina Rahula, Kongres sada nije u stanju da sačuva poslanička mjesta ni u svojim tradicionalnim bastionima, npr. u državi Utar Pradeš. Osim toga, glavni suparnik INK - vladajuća Partija baratija džanata (Narodna stranka) - sebi je, po svemu sudeći, obezbijedila pobjedu na predstojećim parlamentarnim izborima 2019.

U Južnoafrikoj Republici druga po veličini partija nacionalnog oslobođenja - Afrički nacionalni kongres (ANK) koji je doprinio padu režima aparthejda - preživljava isto truljenje. Prije 18 godina, nakon odlaska Nelsona Mandele sa mjesta predsjednika Južnoafričke Republike, ANK je počeo da se raspada pod pogibeljno korumpiranim rukovodstvom predsjednika Džejkoba Zume. Zvanični raskol između suprotstavljenih frakcija, raspoloženih za žestoku borbu, može se desiti već ove godine kada će ANK birati svog novog lidera.

Naravno, velike političke partije umirale su i ranije. U XIX i početkom XX vijeka glavni suparnik konzervativaca u Britaniji bila je Liberalna a ne Laburistička partija. Ta je partija procvjetala pod vođstvom takvih figura kao što su Vilijam Gladston i Dejvid Lojd Džordž. Pa ipak, nestala je nekoliko godina nakon završetka I svjetskog rata; taj proces opisan je u knjizi britanskog novinara-istoričara Džordža Dendžerfilda “Neobična smrt liberalne Engleske”.

Partije koje su se pojavile u posleratnoj Italiji - demo-hrišćani, komunisti i socijalisti - preživjeli su nešto slično masovnom odumiranju kada je 1922. izbio korupcionaški skandal Tangentopoli (“Mitograd”). Konzervativna partija Kanade praktično je uništena na parlamentarnim izborima 1993. posle kojih je izgubila skoro sve poslaničke mandate - sačuvala je 2 od 151 mjesta u parlamentu.

Postoji mnogo objašnjenja za uzroke kraha političkih partija. Prelazak birača iz radničke u srednju klasu podjednako je doprinio propasti komunističkih partija u Zapadnoj Evropi i krahu sovjetskog režima.

Šire gledano, u zemljama u kojima su koalicione vlade sastavljene od partija sa sličnom ideologijom, glasačima može izgledati jednostavnije da raskidaju svoju vezanost. Danas je to posebno česta pojava zato što su birači počeli da se odnose prema partijama kao prema brendovima (koje je moguće mijenjati čim prestanu da odgovaraju ukusu potrošača), a ne kao prema simbolu nepokolebljive “plemenske” lojalnosti.

Osim toga, današnji glasači sve češće obraćaju pažnju na jednu do dvije ključne ideje partije, a ne na program u cjelini. Upravo taj mentalitet i dozvoljava procvat “partija jednog pitanja”, na primjer Partiji nezavisnosti V. Britanije koja je fokusirana na pitanje imigracije.

Rastuća učestalost referenduma u razvijenim demokratskim zemljama svijeta izgleda je direktna posljedica tog zaokreta prema klijentelistički orijentisanoj politici. Problem je, ipak, u tome što referendumi slabe političku odgovornost: oni su otvoreni put za donošenje loše promišljenih ideja, zasnovanih na uprošćenim referendumskim pitanjima. To se, na primjer, desilo sa neodgovornim glasanjem Britanije za Bregzit. U takvim situacijama, kako se jednom ironično našalio Bertold Breht, jedina alternativa je - “raspustiti narod i izabrati novi”.

Raspad partija, sličnih Socijalističkoj partiji Francuske, djelimično se može pripisati potrošački nastrojenim glasačima, ali oni ne objašnjavaju pad Indijskog nacionalnog kongresa ili ANK. Njihov problem je, po svemu sudeći, ukorijenjen u - oholosti i aroganciji.

U INK je ta oholost uglavnom nasljedna. Gandijeva porodica, počev od Nehrua, Indire i Radživa Gandija pa zaključno sa današnjim nesposobnim liderom partije Rahulom, doživljava svoju kontrolu i rukovođenje Kongresom kao pravo, dato od rođenja, koje ne može biti ukinuto bez obzira na čovjekove realne vještine ili kvalifikacije.

U ANK ta oholost, izgleda, više liči na aroganciju KPSS-a - samouvjereni osjećaj “posjedovanja” države zbog koga korupcija počinje da se doživljava kao neko pravo dobijeno na izborima. Oholost te vrste odvaja partiju od njenih realnih pristalica, kojima onda bude lakše da traže - i nađu - adekvatnije alternative.

Međutim, smrt u politici ne mora biti vječna. Na primjer, Institucionalna revolucionarna partija Meksika (IRP) upravljala je zemljom 71 godinu, dok 2000. nije doživjela poraz na izborima. U tom trenutku mnogi su smatrali da se IRP više nikada neće vratiti na vlast. Ali ona je to 2012. učinila zahvaljujući izboru današnjeg predsjednika zemlje, Enrikea Penja Nijete.

Ovakvim se perspektivama, vjerovatno, i objašnjava toliko bezobziran odnos porodice Gandi i Zume prema propadanju njihovih partija.

Pitanje je, ipak, može li nešto što je ustalo iz mrtvih ikada da bude isto što je bilo nekad.

Autorka je profesorica međunarodnih poslova i u New School; viša je saradnica u Institutu za svjetsku politiku