Poredak koji su SAD uspostavile u Evropi i Istočnoj Aziji nakon 1945. godine već nekoliko godina puca po šavovima. Odluka predsjednika SAD Donalda Trampa da zemlja izađe iz Pariskog sporazuma o klimatskim promjenama samo je ubrzala njegov raspad.
Prvi put nakon najranije faze predsjednikovanja generala Šarla de Gola, veliki zapadni lider - njemačka kancelarka Angela Merkel - otvoreno je izjavio da se Evropa više ne može oslanjati na liderstvo SAD. Može izgledati ironično kad to izgovori Njemac i ubijeđeni atlantista, ali to je zaista tako jer je Njemačkoj u transformaciji iz smrtonosne diktature u liberalnu demokratiju više od bilo koje druge zemlje bila potrebna Amerika.
Možda treba da budemo optimistični u vezi sa postepenim krajem Pax Americane. Ni jedan imperijalni sistem nije vječan. Međunarodni poredak, koji je izgledao potpuno logično kada se mir dizao iz ruševina Drugog svjetskog rata samo da bi ušao u dugi Hladni rat između dvije nuklearne super-sile, već ne odgovara i može biti smetnja efikasnijim mjerama.
Cilj NATO-a, prema oštroj rečenici prvog generalnog sekretara Hestingsa Ismeja, bio je da “privuče Amerikance, odbije Ruse i zaustavi Njemce”. Ali, Njemačku više ne treba “zaustavljati”, a nakon raspada SSSR-a vodi se spor da li treba “odbijati” Ruse. I Tramp je u pravu za jednu stvar, čak iako je to grubo saopštio: Evropa, kao i Japan, previše zavise od američke vojne moći.
Za kolektivnu bezbjednost, ta zavisnost od SAD ne pretvara njihove saveznike u kolonije. Sjedinjene Države formalno nisu imperijalistička država. Ali aspekti opšte kasnije imperijalne ideje vidljivi su danas kako u Istočnoj Aziji, tako i u Zapadnoj Evropi. Ako se SAD prebrzo odreknu svoje liderske uloge, može doći do haosa i nepovoljnije sile mogle bi da zauzmu taj vakuum. Ali ako sistem, predvođen Sjedinjenim Državama, dugo nastavi da radi, on zemljama koje zavise od SAD neće omogućiti da budu odgovornije za svoju bezbjednost.
Kada se raskidaju imperijalni dogovori to često vodi nasilju. Genocid Jermena pratio je kraj osmanske vlasti. Nakon pada Austro-ugarske imperije uslijedio je krvavi antisemitski i radikalni nacionalizam. Nešto slično desilo se kada se raspala mala balkanska imperija Jugoslavija Josipa Broza Tita. Više od milion indusa i muslimana poginulo je u užasnom nasilju na vjerskoj osnovi kada je britanski Radža ostavio podijeljenu zemlju na milost sudbine.
Ali, to nije argument u korist imperijalizma. Trampova era mora da nas pripremi za suočavanje s posljedicama koje će uslijediti čim nestane poredak koji je Amerika uspostavila nakon 1945. Američko liderstvo je, očigledno, bilo pogrešan poduhvat koji je doveo do nepotrebnih ratova i podrške prevelikom broju sumnjivih saveznika u borbi sa komunizmom. Ali, bilo je i mnogo pozitivnih elemenata. Zapadna Evropa, Japan i čak i Južna Koreja i Tajvan su pod pokroviteljstvom SAD mogli da postanu slobodni i da se razvijaju.
Bez obzira na ekscese antikomunizma, dominacija SAD je takođe imala funkciju kočnice za ideološki ekstremizam. Ni komunizam, ni fašizam, ni radikalni nacionalizam nisu imali velike šanse za razvoj u Evropi pod Pax Americanom. Nedavni izbori u Holandiji i Francuskoj svjedoče da Tramp prije može biti faktor odvraćanja nego stimulans za populistički ekstremizam u Evropi. Ali ako populistički talas bude jači i brutalniji, u ovom trenutku u Vašingtonu nema nikog ko bi ga zaustavio.
U Japanu su zavisnost od SAD i strah od komunizma marginalizovali ljevicu i sačuvali konzervativnu partiju na vlasti. Ali krajnosti japanskog revašizma takođe su držane pod kontrolom. Danas je to prilično komplikovano pošto se SAD više ne smatraju pouzdanim zaštitnikom, a strah od Kine prerasta u paniku.
Za razliku od nekih svojih prethodnika, kancelarka Merkel, odrasla u Istočnoj Njemačkoj, strahuje od strateških planova Rusije. Nema sumnje da će Rusija i Kina, u krajnjem, u kratkoročnoj perspektivi biti na dobitku od toga što se SAD odriču liderstva. Rusija je bliže Berlinu ili čak Parizu nego Vašington ili Njujork. Moguće je zaraditi ogroman novac zbližavanjem sa ruskim ili kineskim režimom (kao što je to dobro poznato predsjedniku SAD). A vjerovatnoća da se Rusija ili Kina napasti zemlje NATO-a je zanemarljiva.
Ali moraće se plaiti cijena za povišenu osjetljivost u odnosu na kineske i ruske apetite. Koliko god da je razdražujuća američka dominacija ili koliko god da je ljudi žalilo zbog nekih rušilačkih ratova koje su povele SAD, kritika politike SAD, predsjednika i čak kulturnih tradicija bila je ne samo dopustiva, već je posmatrana i kao zdravi znak liberalne demokratije. Bila je to jedna od “zajedničkih vrijednosti” koje su držale Zapad zajedno.
Toga neće biti u svijetu u kojem bude dominirala Kina. Kritika će brzo dovesti do posljedica, posebno u ekonomskoj sferi. Holivudski studiji već cenzurišu sadržaj filmova od kojih na kineskom tržištu očekuju zaradu. Zapadna sredstva informisanja koja se trude da sačuvaju pristup Moskvi ili Pekingu biće izložena rastućem nespokojstvu zbog onoga što štampaju ili emituju. To će nanijeti udar po našim društvima osnovanim na principima otvorenosti i slobode izražavanja.
I zato, čak i ako kraj Pax Americane ne dovede do vojnih akcija ili svjetskog rata, moramo biti spremni za vrijeme kada ćemo spominjati američku imperiju s prijatnom nostalgijom.
Autor je urednik The New York Review of Books i profesor demokratije, ljudskih prava i žurnalistike na Bard koledžu
Copyright: Project Syndicate, 2017.
Bonus video:
