Pišući tokom proteklih godina u engleskom govornom okviru analize o istoriji i politici u Crnoj Gori i na Balkanu, često sam upotrebljavao kovanicu stabilitokratija kako bih što vjernije okarakterisao decenijsku politiku Zapada prema našem prostoru. (Vidi: http://blogs.lse.ac.uk/europpblog/2016/12/23/montenegros-stabilitocracy-how-the-wests-support-of-dukanovic-is-damaging-the-prospects-of-democratic-change/; kao i: https://www.opendemocracy.net/can-europe-make-it/srdja-pavlovic/content-of-form-nato-and-democratizing-of-montenegro) Na moje veliko zadovoljstvo, brojne kolege koje se bave Balkanom usvojile su ovaj moj termin, a odskora počele da ga koriste i u širim okvirima. (Vidi: http://www.suedosteuropa.uni-graz.at/biepag/node/245) Ovim tekstom želim da izrazim svoje slaganje sa takvom širom upotrebom i, istovremeno, pojasnim originalni značenjski okvir ovog termina.
Temeljni postulat stabilitokratije leži u uvjerenju kreatora spoljne politike zapadnih liberalnih demokratija o zaštiti i promovisanju (praktičnom i na nivou retorike) zapadnih vrijednosti kao vrhovnom interesu i konačnom cilju.
Autoritarni i proto-demokratski hibridni režimi koji brzo shvate i prihvate ovaj temeljni postulat, i koji su spremni da štite i zastupaju zapadne geo-političke, bezbjednosne, vojne, ekonomske ili energetske interese u sopstvenim državama su, po pravilu, posteđeni pritisaka i kazni od strane velikih sila kakve su Sjedinjene Američke Države, Velika Britanija, i Evropska unija, za sve greške koje počine na domaćem terenu.
Iz ovog razloga lokalne autokrate mogu da rade šta im se prohtije u svojim privatnim zabranima. Svaka kritika usmjerena prema njima je obično odbačena ili kao impotentna ljutnja političkih gubitnika, ili kao pokušaj retrogradnih anti-demokratskih snaga da odnesu pobjedu u političkom nadgornjavanju. Kao što nam nedvosmisleno pokazuju primjeri Crne Gore, Srbije, Makedonije, Albanije i Kosova, zapad vidi vladajuće elite i vladajuće partije u ovim državama kao problematične, ali još uvijek funkcionalne i potencijalno korisne servisne strukture. One su tretirane od strane zapada kao pokvarena roba koja ipak pokazuje neki potencijal, pa stoga zahtijeva i opravdava dalju podršku.
Sudeći po rijetkim kritičkim tonovima usmjerenim sa zapada ka vladajućim strukturama u ovim državama, neupućeni posmatrač bi mogao zaključiti da su njihove vlade demokratske, njihova sudstva nezavisna, a njihovi izborni procesi slobodni, pošteni i transparentni.
Crna Gora, kojom od 1989. godine praktično gospodari jedan čovjek, dobar je primjer ovakve pažljivo konstruisane optičke varke. Bez obzira na optimizam kojim odzvanjaju službena saopštenja vlade, Crna Gora je i dalje duboko podijeljena po etničkim, nacionalnim, vjerskim, ideološkim, političkim i socijalnim linijama. Te podjele se najjasnije manifestuju na pitanjima istorijske revizije tema iz Drugog svjetskog rata, suočavanja sa skorijom ratnom prošlošću iz 1990-ih, kao i EU i NATO integracijama. Opozicione partije bojkotuju rad parlamenta i tretirane su od strane vladajuće strukture kao državni neprijatelji. Ulični protesti motivisani socijalnim impulsima su postali dio crnogorske svakodnevice.
Pored svega, administracije u Briselu, Vašingtonu i Londonu još uvijek ponavljaju slogan o Crnoj Gori kao “uspješnoj balkanskoj priči”! Američki zvaničnici i dalje na sav glas dijele komplimente vladi u Podgorici na njenoj odlučnosti da istraje na putu takozvanih evro-atlantskih integracija. Stiče se utisak da zapad drži “širom zatvorene oči” kada je u pitanju duboka ekonomska, politička i ustavna kriza u Crnoj Gori.
Upravo okončana turneja američkog zvaničnika Hojt Ji-a bila je još jedan u nizu napora da se nađe modalitet očuvanja crnogorske stabilitokratije, ali i onih u crnogorskom komšiluku. Ostaje da se vidi da li će ova posjeta na scenu vratiti starog “partnera za dijalog”, ili možda promovisati novog “dečka koji obećava”.
Vraćajući se na nivo modela, važno je reći da je fokus oba partnera u igri zvanoj stabilitokratija, usmjeren ka osvajanju i održavanju kontrole nad datom situacijom, po svaku cijenu. Za nas obične smrtnike, međutim, ovdje se radi o hipokriziji međunarodne politike. Istorijska iskustva, kao i skorašnja dešavanja, potvrđuju da se ovakva veza između zapada i lokalnih autokrata prekida jedino ako zapad uvidi da stari partner loše servisira njegove interese, ili ako se na političkom horizontu pojavi neki novi partner.
Obje strane - lokalni autokrati i njihovi pomagači i mentori na zapadu - snose odgovornost za različite proizvode ovog političkog diskursa. Dvije strane se međusobno prihranjuju i odžavaju u životu u okvirima politički i finansijski profitabilnog braka.
Stabilitokratija omogućava zapadu da održi decenijsku retoriku o promociji demokratije, slobodnim, poštenim i transparentnim izborima, nezavisnom sudstvu, snažnom parlamentu, vladavini prava, borbi protiv korupcije i organizovanog kriminala, zaštiti ljudskih prava, itd.
Istovremeno, ovaj diskurs zapada omogućava lokalnom partneru da kreira fasadnu demokratiju dok minimizira ulogu parlamenta u političkom životu države, krade izbore, kriminalizuje lokalnu političku arenu, prisvaja diktatorske atribute, proglašava zakone koji služe za eliminisanje političkog suparništva, guši kritičko mišljenje, a istovremeno satire prirodne i privredne resurse države, te puni svoje i džepove rodbine i lojalnih saradnika. O lokalnim manifestacijama stabilitokratije, u kojima vladajuća elita igra ulogu moćnog “zapada”, a politički oportunisti, kleptokrati i biznismeni preuzmaju ulogu lokalnih autoritaraca, pisaću drugom prilikom.
Oba partnera se takođe angažuju u koordiniranoj promociji straha kod lokalnog stanovništva i time nastoje da se odupru sve glasnijim zahtjevima za promjenom. Od nedavno se čuju zabrinuti zapadni komentatori i lobisti koji upozoravaju na “ratne oblake” što se opet nadvijaju nad Balkanom! Lokalne autokrate ta upozorenja koriste kako bi demonizovali svoje političke suparnike i svaku kritiku usmjerenu ka njima proglasili opasnom po opstanak države i naroda. S druge strane, zapadni političari i analitičari, aktueliziju svoje permanentne opsesije “ratnim igrama” protiv starog neprijatelja: Rusije.
Smatram da ovu naraciju, osim u okvire diskursa stabilitokratije, treba pozicionirati i unutar propagandne mašine Novog Hladnog Rata, jer se instrumentalizacija stereotipa (kao što je ovaj o balkanskom buretu baruta) radi u cilju potpune militarizacije spoljne politike i međunarodnih odnosa.
Ipak, važno je reći da obje strane ne mogu snositi jednaki teret odgovornosti za posljedice stabilitokratije. Iako u ovom političko-interesnom braku nema naivnih i nevinih učesnika, zapad je taj koji uvijek uspostavlja pravila ponašanja, dinamiku odnosa, i određuje njihovu prirodu i trajanje. Zapad je taj koji uspostavlja nivoe kompleksnosti određene stabilitokratije zato što, po prirodi stvari, nastupa sa pozicija moći.
Iako je glavna tema ovog teksta stabilitokratija u balkanskom kontekstu, treba reći da današnja upotreba ovog političkog diskursa značajno prevazilazi njegove geografske, ekonomske, kulturne, političke, ideološke i vjerske okvire. Takođe treba podsjetiti da je, iako nazivan drugačije, ovaj diskurs bio i ostao najznačajnija karakteristika spoljne politike svih američkih i zapadnoevropskih vlada od 1945. godine do danas.
Stabilitokratija ima dugu i krvavu istoriju. Dvadeseti vijek je bio prekriven poslovičnim političkim, ali i fizičkim leševima bivših saveznika i takozvanih “partnera za dijalog”. Samo se trebamo sjetiti Čilea iz vremena Avgusta Pinočea, Argentine kojom je vladao Huan Peron, Pahlavijevog Irana, Egipta Hosnija Mubaraka, ili Iraka iz perioda Sadama Huseina, kao i čitavog niza diktatora iz regiona Magreba. Oni, ali i mnogi drugi, su dobra ilustracija pogubnih posljedica stabilitokratije kao vodećeg principa u spoljnoj politici. Kao što mi je govorio pokojni prijatelj, profesor univerziteta Milan Dimić - “Zapad je oduvijek tetošio diktatore.”
Ostajući u okvirima Balkana, vrijedno je podsjetiti da je tokom ranih 1990-ih tadašnji srpski lider, Slobodan Milošević, bio jedan od “partnera za dijalog,” prije nego što je okončao u Hagu kao optuženik za ratne zločine. On je, međutim, hitro zamijenjen crnogorskim autokratom, Milom Đukanovićem, a ovaj od skora srpskim liderom, Aleksandrom Vučićem.
Kao vodeći princip spoljne politike zapada na Balkanu, stabilitokratija produbljuje postojeće krize i dalje radikalizuje odavno polarizovane političke i društvene prostore. Jaz između zapadne retorike o demokratizaciji, vladavini prava i poštovanju institucija države, s jedne strane, i lokalnih realnosti autoritarne vladavine i endemske korupcije, s druge, zaista je dubok i čini se skoro nepremostiv. Mnogo češće nego što to želimo priznati, konačni rezultat su duboka sumnja ili čak potpuno odbacivanje ideje o integrativnim procesima baziranim na zapadnim vrijednosnim kategorijama i nepostojanje bilo kakvog povjerenja u institucije Evropske unije.
Mnogi tvrde da su vlade moćnih država oduvijek najviše cijenile stabilnost i da savremeni balkanski problem nije novina, niti izuzetak. Tačno je da je stabilnost oduvijek bila značajan elemenat u spoljnopolitičkim kalkulacijama zapada, kao i svake države na svijetu. Ipak, ja vjerujem da je pogrešno stabilnost uzimati kao apsolutnu kategoriju kojoj je sve drugo podvrgnuto. Takvo viđenje daje lažni osjećaj sigurnosti i stabilnosti, i lažnu nadu da lokalni problem ili želja za promjenom ne mogu nikada ugroziti zapadne interese. Posljednjih nekoliko decenija nam jasno pokazuju da stabilitokratija, po pravilu, proizvodi sve i svašta, a najmanje stabilnost i bezbijednost. Takav diskurs takođe legitimizuje postojeće anti-zapadne sentimente i pomaže da se rode i razvijaju nove netrpeljivosti onamo gdje nijesu ranije postojale.
Bonus video:
