Ubjedljiva pobjeda Emanuela Makrona nad Marin le Pen u drugom krugu predsjedničkih izbora u Francuskoj ogroman je uspjeh za liberalnu Evropu. Ali, dobijena je bitka, ali ne i rat. Sama ideja da je svaki treći Francuz u stanju da glasa za Nacionalni front (NF) bila je nezamisliva prije svega nekoliko godina.
Komentatori su prikačili oznaku “populizam” demagoškoj politici koja je zahvatila Evropu (i značajan dio ostatka svijeta). Ali osim sirovog, jeftinog stila, svojstvenog svim populistima, šta je tim pokretima zajedničko? Španski Podemos i grčka Siriza su na lijevom krilu. Francuski NF, holandska Partija slobode i njemačka Alternativa za Njemačku (AfD) - na desnom. Bepe Grilo, lider italijanskog pokreta Pet zvjezdica kaže da nije ni lijevičar ni desničar.
Ipak, svi se bave istim temama: ekonomski nacionalizam, socijalna zaštita, antievropsko raspoloženje, antiglobalizacija, neprijateljstvo ne samo prema političkom establišmentu već i prema politici uopšte.
Da bismo shvatili šta to može značiti za evoluciju evropske politike, treba se osvrnuti na istoriju fašizma. Benito Musolini, koji je rodonačelnik italijanskog fašizma 1919. godine, počeo je kao socijalista-revolucionar. A u Njemačkoj, kako se sjećamo, slovo “naci” bilo je skraćena varijanta naziva “Nacionalsocijalistička radnička partija Njemačke”.
U početku je fašizam bio nacionalsocijalistički, antikapitalistički pokret. Kasnije je suzio pravac napada na liberalni kapitalizam, prije svega na “međunarodne finansije”. I uskoro skliznuo u antisemitizam. Njemački socijaldemokrata August Bebel to je nazivao “socijalizmom budala”. Evropski fašizam raspao se nakon poraza Njemačke 1945. godine, ali su ipak njegove manje agresivne forme opstale u drugim zemljama, na primjer u Argentini sa njenim peronizmom.
Sudeći po socijalnoj bazi međuratnog fašizma, razumno je u njoj vidjeti desnu partiju. U to vrijeme radnička klasa je čvrsto podržavala lijeve partije. Fašizmu je ostajao samo jedan politički prostor - sitna buržoazija: vlasnici trgovina, sitni biznismeni, činovnici niskog ranga.
Ipak, danas je socijalna baza za ljevicu nestala. Klasična radnička klasa je iščezlaa: socijaldemokratske partije i sindikati pretvorili su se u sopstvene sjenke. To znači da populisti ljevičari neizbježno moraju da se takmiče sa krajnjim desničarima za podršku u istim onim grupama stanovništva koje su se u međuratnom periodu okrenule fašizmu: mladi nezaposleni muškarci, “obični ljudi” koji osjećaju prijetnju od “oligarhije” bankara, globalnih lanaca snabdijevanja, korumpiranih političara, dalekih birokrata EU i uopšte od “džabolebaroša” svih vrsta. Cilj savremenih populista, i to svih političkih boja, sve češće su ne samo iste potencijalne pristalice, nego i isti neprijatelji.
Koliko je velik prostor za dalji rast populizma i koji će njegov vid - socijalistički ili fašistički - uspjeti da privuče glasove birača?
Na prvi dio pitanja odgovor dao bivši predsjednik SAD Bil Klinton tokom predizborne kampanje 1992. godine: “Sve je u ekonomiji, glupane”. Među glavnim ekonomskim centirma svijeta, EU se najsporije od svih oporavaljala nakon krize iz 2008. U Francuskoj je nezaposlenost 10%. Nezaposlenost mladih tamo dostiže otprilike 24%, a u Itlaiji 34%. To stvara plodno tle da ih vrbuju i ljevičari i desničari. Makrona nikako ne možemo nazvati nefleksibilnim budžetskim jastrebom, ali on svejedno hoće da snizi deficit budžeta Francuske sa 3,4 % na 3% BDP-a, u skladu sa plafonom koji je ustavljen Paktom stabilnosti i rasta EU. Na red za skraćenja došlo je 120.000 radnih mjesta u državnom sektoru. On hoće da istovremeno pospješi rast ekonomije putem paketa stimulativnih mjera u iznosu od 50 milijardi eura (55 milijardi USD) i proširi socijalnu zaštitu.
Za uspjeh u potrazi za kvadraturom kruga Makronu treba rast ekonomije, a da bi do njega došao on računa na sprovođenje reformi u snabdijevanju tržišta. Makron planira da snizi porez na dobit sa 33% na 25% i isključi finansijske investicije od poreza na imovinu. Kao ljuti kritičar protekcionizma, on će se zalagati za Ekonomski sporazum EU i Kanade (CETA) i Transatlantsko trgovinski i investiciono pratnerstvo sa SAD. Njegova podrška zakonu El Homri, koji pojednostavljuje proceduru otpuštanja radnika, a takođe i neslaganje sa idejom o 35-časovnoj radnoj nedjelji, svjedoče o namjeri da poveća “fleksibilnost” francuskog tržišta rada.
Bez obzira na razgovore o “zelenoj ekonomiji” i pozive na zajednički evropski investicioni program, Makronova agenda je u cjelini neoliberalna. U suštini, on se nada da će njegov program, u slučaju realizacije na nivou EU, omogućiti da se podigne ne samo francuska ekonomija već i sve “evropske lađe”.
A u stvari, vjerovatnije je da će slične reforme, dajući šanse populistima, potopiti sve te lađe. Pa onda, koja će varijanta populizma moći da iskoristi datu šansu?
Idejom populizma pozabavio se ekonomista Deni Rodrik. On tvrdi da su demokratija, nacionalni suverenitet i globalna ekonomska integracija međusobno nespojivi. Nužno je žrtvovati makar jedan od tih elemenata. A pošto mnogi birači u Evropi osjećaju da su stradali zbog globalizacije, kod populističkih partija, koje agresivno naciju stavljaju iznad svega, pojavljuje se prednost u odnosu na suparnike. S te tačke gledišta, Makron se pokazao kao najidealniji kandidat od kojeg je mogla da izgubi Marin le Pen. On je ovaploćenje globalističe elite. Previše je mek po pitanjima imigracije. A ako se pretpostavi da njegova nova politička stranka ne može da dobije većinu na izborima za francuski parlament u junu, njegovoj će vladi biti potrebna podrška tradicionalnih partija. A tokom sljedećih pet godina figure iz establišmeta mogu postati sinonim za propalu politiku i pretvoriti se u idealnu metu za Le Pen i NF na predsjedničkim izborima 2022.
Da, naravno, u Francuskoj podršku imaju i ljevičarski programi. Oko 20% birača dalo je glas ultraljevičarskom populisti Žan-Luku Melanšonu u prvom krugu predsjedničkih izbora. A prije drugog kruga jedan od najupečatljivijih heštega na Tviteru glasio je #NiPatronNiPatrie (Ni gazda, ni domovina), izražavajući nezadovoljstvo mnogih birača što moraju birati između neoliberalizma i nacionalizma.
Sada je zadatak ljevice da usmjeri svoju pažnju na zaista problematične apekte globalne ekonomske integracije (finansijalizacija, prednost kapitala nad radom, kreditora nad dužnikom, šefa nad radnikom), a da pritom ne sklizne u reakcionarnu politiku.
Autor je profesor emmeritus političke ekonomije na Univerzitetu Vorvik, saradnik Britanske akademije za istoriju i ekonomiju i član britanskog Doma lordova
Copyright: Project Syndicate, 2017.
Bonus video:
