Kriza u Crnoj Gori ima tri uzroka: želja države da uspostavi kontrolu nad finansijskim sredstvima koje sada prihoduje Srpska pravoslavna crkva (SPC), odnos te crkve prema pitanju crnogorske državnosti, odnosno, sukob srpskog i crnogorskog nacionalizma, i pripreme za predstojeće izbore.
Oštrica kritike onih koji, pod vođstvom sveštenika SPC mirno protestuju na ulicama crnogorskih i nekih srbijanskih gradova, usmjerena je protiv usvojenog Zakona o slobodi vjeroispovijesti. Istovremeno, to je protest protiv vladajuće elite, koja je od 1997. prigrlila crnogorski nacionalizam i promovisala Crnu Goru kao nasljednicu srednjovjekovnih proto-državnih formacija. Tako viđena država je formalizovana referendumom iz 2006. Kao dio državotvornog projekta obnovljena je i Crnogorska pravoslavna prkva (CPC). Pošto SPC nikada nije prihvatila ni crnogogorski identitet kao legitimni izraz pripadnosti, niti pravo na obnavljanje crnogorske suverenosti, ovdje se, u suštini, radi o novoj manifestaciji decenisjkog napora da se ospore pomenuta dva elementa. To je tačka u kojoj aktivnosti SPC i partija koje predstavljaju srpsko biračko tijelo u CG predstavljaju nastavak hegemonističkih napora našeg sjevernog susjeda iz vremena ranih 1990-ih.
Prije nego što je Kraljevina Crna Gora odlukama tzv. Podgoričke skupštine bila aneksirana od strane Srbije (1918), CPC je bila nezavisna i autokefalna. U katalogu pravoslavnih crkava, Sintagma, iz 1851. godine, CPC se navodi kao autokefalna. Nešto kasnije se u istom statusu pojavljuje i u Katalogu koji je, po odobrenju Carigradske patrijaršije, objavljen u Atini 1855. Status CPC je bio regulisan i Ustavom Knjaževine Crne Gore (1905). Član 40 Ustava konstatuje da je državna vjera u Crnoj Gori istočno pravoslavna, i da je Crnogorska crkva autokefalna.
Prije 1918, CPC je imala svoje organe uprave na čelu sa Svetim Sinodom. Funkcionisala je na temelju nekoliko zakonskih akata, uključujuci Ustav Svetog Sinoda u Knjaževini CG (1903), Ustav Pravoslavnih Konstistorija u Knjaževini CG (1904), i Zakon o parohijskom sveštenstvu u Knjaževini CG (1909).
Prije aneksije, imovinsko-pravni odnosi između crkve i države bili su regulisani tako da je država bila vlasnik, a crkva imala pravo korišćenja objekata i imovine. Kao što je to bio slučaj sa njegovim prethodnicima na crnogorskom tronu, do uvođenja reformi 1868, u ime države Crne Gore, pravoslavnim vjerskim objekatima i imovinom raspologao je knjaz Nikola I Petrović. Nakon aneksije, vladajuća elita u Srbiji i SPC su racionalizovali preuzimanje crkvenih objekata i imanja tako što su se pozivali na revolucionarni karakter tzv. Podgoričke skupštine i na sastanak pravoslavnih poglavara iz Kraljevine SHS. Poznat kao Zbor svih srpskih pravoslavnih arhijereja, ovaj sastanak je održan 13-26. maja 1919. godine, pet mjeseci nakon aneksije Crne Gore. Zbor je donio odluku o jedinstvu svih srpskih pravoslavnih crkvenih oblasti i to je bila osnova za kasniji dekret Regenta Aleksandra Karađorđevića o Ujedinjenju svih pravoslavnih crkvenih oblasti u Kraljevstvu SHS.
Da je ekonomski, a ne kanonski motiv bio pokretačka snaga ovog akta ujedinjenja crkava, pokazuje kanonsko pismo vaseljenskog patrijarha, Melentija IV i Svetoga Sinoda Vaseljenske patrijarsije, obnarodovano 24. februara 1922. Ovim pismom se priznaje uzdizanje Srpske pravoslavne crkve Kraljevine SHS u nivo Patrijaršije, uz konstataciju da je ovaj čin “u saglasnosti više sa crkvenom ekonomijom (oportunošću), nego li sa preciznošću kanonskog reda”. Vlada Kraljevine SHS je, za ovaj čin, isplatila Carigradskoj patrijaršiji 1,5 milion zlatnih franaka. Iako postoje nagovještaji da autokefalnost crkve ima svoju cijenu, još uvijek nije jasno da li je vlada Crne Gore spremna odriješiti kesu za dobijanje Tomosa za CPC i da li bi takva odluka imala smirujući efekat u trenutnoj krizi.
Iako inicijatori protesta u Crnoj Gori svemu daju naglašen vjerski i nacionalni ton (“...ne damo svetinje”... ”jedna familija”...) državno vlasništvo nad crkvenim objektima nije presedan. Ono je poznato i u drugim državama, kao što su Italija i Hrvatska, na primjer. Pitanje je do koje mjere je strah od “otimanja svetinja” osnovan. Važnija pitanja su ona o razlogu - zašto je ovaj zakon usvojen sada i zašto se to uradilo na ovaj način?
Mislim da se, osim pitanja kontrole značajnih finansijskih prihoda koje sada ubira SPC i dugotrajnog sukoba oko prirode crnogorske državnosti i legitimnosti crnogorskog identiteta, ovdje radi i o naporu zavađenih strana da uspostave novi i stablizuju postojeći nivo političkog uticaja u Crnoj Gori. Predizborno jačanje pozicije vladajuće koalicije među rezigniranim suverenističkim glasačima i homogenizacija opozicionog biračkog tijela Demokratrskog fronta bili su snažan motiv za usvajanje ovog zakona sada, odnosno, za naglašeno agresivnu reakciju DF-a u Skupšini Crne Gore. U ovom sukobu oba politička suparnika su izgubili značajan politički kapital.
Brzopleto usvajanje zakona nakon hapšenja opozicionog poslaničkog kluba DF-a nije najsvjetliji primjer demokratske prakse, pa vladajuća koalicija nosi određeni stepen odgovornosti za nastalu krizu. S druge strane, izazivanjem incidenta u skupštinskoj sali i prijetnjama kidanjem ruku onih koji glasaju za pomenuti zakon, DF se samodeklarisao kao radikalna politička struktura koja svoje djelovanje koordinira s političkim akterima iz susjedne države. Istini za volju, ovaj radikalizam je i posljedica snažnog politickog i sudskog pritiska kojem je DF izložen već nekoliko godina.
Mirne protestne šetnje hiljada vjernika i distanciranje od političkih partija su jasna poruka da je SPC struktura koja je, de facto, najozbiljnija konkurencija vladajućoj koaliciji u Crnoj Gori. Očigledno je da su brojke na strani SPC, te da se sposobnost crkve da na ulice izvede veliki broj vjernika lako može upotrijebiti u nekoj budućoj izbornoj utakmici. Takođe je jasno da mitropolit Amfilohije neće dopustiti da, osim njega, u Crnoj Gori postoji neki drugi lider crnogorskih Srba. Poruka o političkoj snazi SPC je, istovremeno, upućena i vlastima u Beogradu.
SPC će iskoristiti ovu potvrdu svoje političke snage kao argument u nastupajućim pregovorima oko Temeljnog ugovora između SPC i države Crne Gore. Nakon uspješne demonstracije moći SPC-a, i nakon pokazane spremnosti države da se uzdrži od značajnije upotrebe sile pri kontroli demonstranata, obje strane izgledaju spremne da započnu pregovore oko podjele prihoda od imovine kojom sada gazduje crkva, ali i oko formi i dometa političkog uticaja crkve u Crnoj Gori. Vjerski poglavari SPC u Crnoj Gori su rekli da je njihov cilj značajna korekcija usvojenog zakona, a ne smjena vlasti. Bilo bi iznenađenje ako Vlada Crne Gore odbije ovaj poziv na pregovore.
Do sada najsnažnija opoziciona struktura, DF, najveći je gubitnik u ovoj političkoj igri. Inicirajući i vodeći protestne šetnje, SPC u Crnoj Gori je (svejedno da li slučajno ili kao dio koordinisanog plana) uskratila mogućnost DF-u da politički artikuliše nezadovoljstvo vjernika i još više izolovala ovaj politički savez. Time je DF-u nanesena ozbiljna šteta koju će vladajuca koalicija iskoristiti u predizbornoj kampanji. DF je bio prinuđen da se vrati na svoj raniji zahtjev za smjenom vlasti preko teško ostvarivog modela tehničke vlade.
Stiče se utisak da se situacija smiruje, i da se lagano slaže mozaik novih političkih aktera i odnosa snaga u Crnoj Gori, u kojemu ima sve manje prostora za DF, a sve više za velikodostojnike SPC u Crnoj Gori. Pregovori koji bi rezultirali potpisivanjem Temeljnog ugovora između drzave Crne Gore i SPC bi moglo da vode ka još većoj marginalizaciji političkih aktera koji su do momenta otvaranja krize oko Zakona o slobodi vjeroispovijesti u skupštinskim klupama definisali želje i nade srpskog biračkog tijela u Crnoj Gori.
Bonus video:
