Likovni program Grada teatra i ovog ljeta animirao je publiku uzbudljivim umjetničkim sadržajem - povodom izložbe “Corpus Aeternum” velikog crnogorskog umjetnika Dimitrija Popovića u crkvi Santa Marija, na Trgu pjesnika vidjeli smo i njegov performans “Magdalenina noć”. On se nadovezuje na nekoliko kompozicija Popovićevog ciklusa radova “Corpus Aeternum”, na kojima je prisutan motiv i tema Marije Magdalene, a ovaj performans koncipiran je kao dio panel razgovora o sakralnim motivima u likovnoj umjetnosti “Sakralno kao prikazivanje neprikazivog“.
Popovićeva biblijska Marija Magdalena, aktuelizovana u liku savremene žene, koju je na budvanskoj pjaceti utjelotvorila manekenka Sandra Marković, kao i sam razgovor, okupili su brojnu publiku (događaj je trajao više od dva sata), koja je svojim pitanjima i sama uzela učešće u debati o jednoj od najširih, najmističnijih i najzanimljivijih tema u likovnoj umjetnosti. Pored Popovića o sakralnom kao prikazivanju neprikazivog govorili su Aleksandar Čilikov, profesor Univerziteta u Podgorici i istoričar umjetnosti, i Siniša Jelušić, profesor FDU na Cetinju, i dugogodišnji istraživač duhovnosti zapadne i istočne hrišćanske crkve, a moderator razgovora bio je kritičar Bojan Munjin.
Kako je istakao Popović otvarajući ovu temu, motiv Magdalene se u okviru izložbenog projekta “Corpus Aeternum” pojavljuje i u performansu „Magdalenina noć“ na Trgu pjesnika, u kontekstu teme panela o sakralnim motivima u likovnoj umjetnosti, i tako se izvan posvećenog ambijenta crkve Santa Marija in Punta, na profanom prostoru trga u budvanskom Starom gradu, stvarno i mistično prožimaju kroz aktualizaciju biblijskog motiva.
“Pored tematske opravdanosti ovog performansa na Trgu pjesnika, s obzirom na temu panela, nalazim i lijepu saglasnost s duhom teatra uopšte, jer su srednjovjekovni rituali ili prikazanja imali izravnog utjecaja na formiranje teatra”, rekao je Popović ističući da je Magdalenin lik izuzetno važan u Hristovom životu i hrišćanskoj religiji uopšte.
Kao uvod u temu, Munjin je rekao da je prostor sakralnog za svakog od nas koji smo se malo približili ili ušli u njega jedno teško mjesto, mjesto naše odgovornosti, naše savjesti, naše najdublje sabranosti kad razmišljamo i o sebi i o neizrecivom, i o posljednjim pitanjima i stvarima, a nužno o tome razmišljamo kad se nalazimo u prostoru sakralnog. Prostor sakralnog kao duhovnog u najišrem smislu, zapravo je prostor dvostruke kontemplacije - on oslikava svijet metafizičkih tajni, Boga, njegovog mističnog prisustva, odnosno Boga i čovjeka, njegovog života i njegove sudbine, koji se ne može do kraja pojmiti…
A slikanje između duhovnog i estetskog, prema riječima Popovića, upravo spaja te dvije energije, i u tom smislu, prikazivanje neprikazivog, u stvari, potencira to kako je izložba “Corpus Aeternum” koincidentna.
“Pred nama je jedan performans - instalacija koja uprizoruje Mariju Magdalenu, jer je ona ključna osoba za poimanje Isusovog života. Ona je prva vidjela nakon njegove smrti da je grob bez Isusovog tjela, i tu već imamo fenomen prisustva neprisutnog. Taj fenomen imamo i u crkvi - izložbeni oltarski prostor koncipiran je kao prizor neprikazivog - nevidljivo tijelo uskrslog posredovano je simbolima njegove žrtve. Oltar predstavlja istovremeno što i grob Isusov - to dvojstvo Hristove božanske i ljudske prirode je važno, taj dvojni aspekt Bogočovjeka je bitan, jer bez te dihotomije, parafraziraćuJunga, cijeli čin stradanja i žrtvovanja Hristovog na raspeću bio bi neshvatljiv i nedostajala bi mu realnost. Hrist nije bio bestjelesni duh. Bio je otjelovljena riječ. Njegovo ljudsko obličje je posebno važno ne samo s aspekta teologije nego i s aspekta umjetnosti, naročito likovne. Tijelom se, tim ljudskim korpusom, izražava kompleksnost Spasiteljeve prirode. Upravo u likovnom smislu izražajnošću tijela koje stradava na Golgoti uvjerljivo se može sugerirati veličina Hristove žrtve. Božanski aspekt posebno daje mističnu dimenziju Isusovoj prirodi. Na jednoj izloženoj kompoziciji naslovljenoj “Slika, ikone” citirao sam Tertulijanovu misao: ‘I Sin Božji je mrtav, što se mora vjerovati, jer je apsurdno. I sahranjen On ponovo ustade, što je sigurno, jer je nemoguće’”.
Raspeće Hrista, kako je istakao Popović, bilo je stvarni događaj, smrt na Golgoti, ali njegov duh nije stradao, a oltar je postao mjesto mističnog preobraženja, smrti i uskrsnuća, zato je Hrist uvijek inspirativan za umjetnike.
“Raspeće ili žrtvovanje na krstu ima kompleksno značenje, religijsko, istorijsko, mistično, filozofsko, i od svih ciklusa ja sam se najviše bavio temom Hristovog stradanja i smrti na krstu. Mislim da je za umjetnika poseban kreativni kvalitativni problem kako staroj temi dati novo viđenje, a da suština sižea ostane nepromijenjena. Izražajno bogatstvo ovog motiva omogućavalo mi je da se u dugom nizu godina stvaranja izražavam raznim likovnim medijima, podjednako onim klasičnim ili onim modernim - crtežom, slikom, skulpturom odnosno kolažem, objektom, asamblažom, performansom. Tako se ostvaruje svojevrsna prisutnost nevidljivog ili prikazivanje neprikazivog što me posebno zaokupljalo kao problem likovno-estetske i simboličko-mistične prirode”, rekao je Popović.
Analizirajući temu prikazivanja neprikazivog kroz istoriju umjetnosti, Čilikov je istakao da je slikarstvo vizuelni jezik Svetoga pisma, i pomenuo monaha Jovana Damaskina, jednog od prvih hrišćanskih teologa koji je bio veliki borac za poštovanje i slikanje ikona.
“Svoj najvažniji polemički spis Damaskin je napisao upravo protiv ikonoboraca, to je bio veliki sukob u hrišćanstvu, a Damaskin je jedan od najvećih pobornika da se Isus Hrist, Bogorodica i svetitelji mogu slikati u ljudskom obliku, i možda nijedna civilizacija nije našla takvo utemeljenje u likovnoj umjetnosti, kao što je to našla vizantijska. Ja sam se mnogo bavio sakralnom umjetnošću, onom koja je vezana i za Zapad i za Istok, to se odnosi na period srednjeg i novog vijeka, i znam kako funkcioniše umjetnička kultura u misiji hrišćanstva. Ova tema je velika, skoro beskonačna, i veoma važna. Ja sam, recimo, prilikom predavanja na desetak umjetničkih fakulteta u zemlji i van nje, često govorio studentima da jedan hrišćanski hram, bilo da je pravoslavni ili katolički, da izuzmemo protestantski koji ne pripada toliko likovnoj kulturi, predstavlja multimedijalni umjetnički projekat”.
Za jednog istoričara umjetnosti, prema riječima Čilikova, hrišćanski hram je elitni muzej i mjesto gdje mi zaista imamo jedan multimedijalni umjetnički sistem.
“To je jednostavno objasniti - najelitnija građevina sa stanovišta arhitekture sigurno je hram, preko te sakralne arhitekture sagledava se svjetska arhitektura ne samo u Srednjem vijeku, nego u starim civilizacijama. Od kad postoje religiozni sistemi, a za hrišćanstvo je to pogotovu karakteristično, izuzetno je važna muzika, jer ona prati sve rituale, i čitav razvoj muzike odvija se preko sakralne kulture. O slikarstvu da i ne govorimo - na sakralskoj tehnici, svetim slikama, ikonama, minijaturnom slikarstvu, na štafelajnom slikarstvu, mozaičkom slikarstvu, svetim knjigama…, počiva čitava likovna i primjenjena umjetnost srednjeg vijeka. Samo da se podsjetimo kako su raskošne crkvene odježde, obrade tekstila, krstovi u pozlati, upotrebni predmeti, duborezi, keramika, porcelan… To je, dakle, čitav jedan sistem primjenjene umjetnposti, i to one najelitnije. Znači, sve likovne discipline, kao i one književne, potekle su iz sakralnog”, rekao je Čilikov, ističući da ono što su danas televizija, mediji, digitalna tehnologija, to je za srednji vijek bila sakralna likovna umjetnost i kultura.
Profesor Siniša Jelušić na početku svog izlaganja radikalizovao je uvodnu tezu o prikazivanju neprikazivog, jer tu, kako je istakao, postoji tipološka razlika, radi se o dva diferencirana jezika - jeziku ikone i jeziku slike.
Popovićeva izložba, prema riječima Jelušića, koja u sebi sadrži velike likovne kvalitete, neposredno nas uvodi u jedan od najtežih problema, a to je kako transcedenciju likovno predstaviti.
“Problem koji je posebno zanimljiv, i već smo ga pomenuli, sukob sa ikonoborcima, iako je razriješen još na sedmom Vaseljenskom saboru, rekao bih da na neki način latentno ostaje prisutan. Recimo, u ruskoj avangardi, Kandinski postavlja sličan problem ponovo, a Maljevič ga zaoštrava do kraja. Maljevič vrlo jasno, u svom konceptu problema postavljanja Crnog kvadrata na bjeloj podlozi jasno kaže: “Tijelo zaustavlja, sprečava prisutnost transcedencije”. Dakle, XX vijek ponavlja problem koji je prisutan u prvim vijekovima hriščanstva, a ono što je meni zanimljivo jeste da se taj problem predstavljanja Boga ne pojavljuje u književnosti, pjesništvu i muzici, ali se postavlja u likovnim umjetnostima. U sistemu umjetnosti, dakle, izgleda da najviše polemika, sporenja izaziva upravo slikarstvo”, rekao je Jelušić.
Motiv patnje i stradanja
Popovićev slikarski opus u cjelini, kako je istakao Jelušić, je jedna snažna unutrašnja napetost, opozitnih, oprečnih sila.
“U ciklusu “Corpus Aeternum” i performansu “Magdalenina noć”, rekao bih da su prisutna dva jasna naboja, eros i tanatos. Tu je prisutna smrt, ali imamo i jak erotski momenat. Eros je prekriven tim represivnim tanatosom, a to je zapravo jedna univerzalna kategorija koja je karakteristična u psihološkom smislu za jednu gotovo opštu strukturu bića. Ono što je takođe snažna karakteristika njegovih djela je problem patnje i stradanja, u “Corpus Aeternum” se on pokazuje u ciklusu Hristovog stradanja, ali i u svim drugim motivima i temama kojima se bavio u svojim ciklusima. U egzistencijalizmu ili u egzistencijalnoj metafizici, ključni problem čovjekove egzistencije upravo je patnja - što ona jeste, što ona znači, i koji su putevi razrješenja tog najtežeg problema. Popović već decenijama, i preko literature, doslijedno sledi taj problem i motiv”, istakao je Jelušić.
Bonus video:
