(Jurica Pavičić - Klasici hrvatskog filma jugoslavenskog razdoblja, Hrvatski filmski savez, Zagreb, 2018)
Izvanredna knjiga hrvatskog pisca, kolumniste i filmskog kritičara Jurice Pavičića, Klasici hrvatskog filma jugoslavenskog razdoblja, zbirka je dvanaest eseja u kojima se studiozno analiziraju ostvarenja iz različitih decenija koja su, u ovom ili onom ‘obimu’, iz ovih ili onih razloga, zavrijedili kanonski status, to jest postali ključni reperi u narativno-tematskoj rekonstrukciji hrvatske kinematografije. Pavičićev ponešto nekonvencionalni odabir, koji ide od Plavi 9 (1950) Kreša Golika do Trećeg ključa (1983) Zorana Tadića, predstavlja svojevrsni izazov za autora koji treba da obrazloži u svojim ogledima - koji funkcionišu i kao uvodi u zastupljene filmove - zbog čega su markirana djela zapravo značajna i paradigmatična: i onda, i sada, a i ubuduće.
Iako se vrijednost ove knjige, bez sumnje, zapaža i u autorovom arhivskom, istraživačkom radu koji je za svaki film obezbjedio prilično opširnu istorijsku pozadinu, glavna prednost se, ipak, nalazi u Pavičićevoj interpretativnoj sposobnosti, u njegovom razumijevajućem tumačenju konkretnih tekstova. Pavičić se ovdje bavi filmovima koji su, u proteklih pedesetak godina, naišli na solidnu recepciju, o kojima postoji određena kritička literatura, tako da je njegov zadatak, u suštini, bio da ponudi inovativnu interpretaciju već ‘pročešljanih’ ostvarenja, eda bi se dokazala inherentna sposobnost klasika da u kontinuitetu ‘proizvode’ drugačija tumačenja: klasici ne dozvoljavaju da se na njih stavi hermeneutička tačka.
Pavičić impresivno potvrđuje ovo načelo u ogledima o H-8... (1958) Nikole Tanhofera i Rondo (1966) Zvonimira Berkovića. Da bi obogatio i onako bogatu analizu ovih filmova, autor mora da iznađe intrigantne tačke gledišta eda bi bacio novo svijetlo na uveliko ‘osveštane’ filmove. Tako u H-8... Pavičić ne vidi samo uspostavljanje žanra katastrofe avant la lettre, nego i u samoj fugalnoj koncepciji filma primjećuje reflektovanje sudbinskog odnosa između hibrisa i tragedije, dok se Rondo uzima kao svojevrsna sinteza između klasičnog narativnog modela i modernističkog okretanja ka psihološkom nijansiranju urbanog života.
Pavičićeva knjiga je posebno zanimljiva zato što tematizuje pitanje koje se najčešće uzima zdravo za gotovo, iako ga je neophodno racionalizovati. To vrlo važno pitanje je samo naizgled jednostavno: što je to filmski klasik? Posebno: što je to klasik u nacionalnom smislu, dakle, u okvirima neke nacionalne kinematografije. I koliko se domaći klasici mogu porediti sa klasicima svjetske kinematografije, koliko pri tome moramo sniziti kriterijume da bi se koiliko-toliko iznudilo hermeneutičko nivelisanje.
Podrazumijeva se da je klasični film ostvarenje koje je prošlo istorijski ispit, ‘preživjelo’ mijenu raznih ideoloških, političkih i poetičkih konteksta, da je izdržalo test vremena u estetskom, ali ponekad i u tehnološkom smislu. Zato Pavičić - eda bi u esejima što šire postavio svoju poentu - u obradu izabranih filmova, u pojašnjenju zbog čega su oni ‘klasični’, pažljivo kreće baš od uslova u kojima su ta ostvarenja nastala, pa se otud nekad bavi političkim i ideološkim okolnostima, a neki put čisto estetskim ili žanrovskim postulatima kako bi objasnio raspon i domet tih ostvarenja kada se - u osvrćućem pogledu - izmjeste iz ‘originalnog’ okvira.
Tako Pavičić dobija poboljšanu perspektivu za tumačenje potencijala tih filmova da - ma kako snažno bili obilježeni kontekstom u kojem su nastajali, raznim vrstama pritiska sa kojim su se tada suočavali film-mejkeri - prekorače i prevaziđu vlastite produkcijske i socijalne uslove, i počnu da emituju neophodnu referencijalnu i semantičku svježinu kako bi bili relevantni za svakog sljedećeg recentnog gledaoca. Pavičić otud istovremeno pokazuje na koji način su ti filmovi ‘savremeni’, ali i ocrtava malu po uzorku, ali indikativnu istoriju hrvatskog filma, jer je svako ostvarenje tretirano i kao simptom određene tematske, socijalne, narativne i žanrovske preokupacije, čime se dobija izuzetno bitno kulturološko mapiranje sedme umjetnosti u Hrvatskoj u njenoj jugoslovenskoj fazi.
Pavičićeva hronologija se, zato, može uzeti i kao razmatranje najkrupnijih, predodređujućih unutrašnjih tačaka razvoja hrvatskog filma u odnosu na različitost estetskih odgovara na presudno važne tekstualne relacije: odnos prema stvarnosti, prema priči, prema ‘obavezama’ koje film ima spram društva. Uranjajući u konkretnu analizu pojedinačnih filmova, Pavičić ocrtava i širu sliku i izvlači obuhvatnije zaključke.
S obzirom da su svi filmovi u knjizi dobili preciznu vremensku kontekstualizaciju, lakše je onda utvrditi i stepenovanje kvaliteta u ponuđenim klasicima. Mnogo toga o hrvatskoj (i jugoslovenskoj) kinematografiji nam govori činjenica da se najbolje ‘drže’ oni filmovi koji su - unutar vlastitog pripovjedačkog modela - preferisali univerzalnost spram (mimetički snažne) specifičnosti, koji su, dakle, više težili opisivanju ljudskog stanja nego što su bili kalibrirani za ‘naglašeniju’ deskripciju konkretne situacije.
Vratimo se zato na dva već spomenuta primjera. Po skromnom mišljenju potpisnika ovih redova, dva najuvjerljivija klasika hrvatskog filma su dva nesporna remek-djela, H-8… i Rondo, baš zato što su razradu noseće teme, u prvom slučaju sudbinske igre sa tragičkim ishodištem, u drugom (buržoaski shvaćenih) muško-ženskih odnosa u ljubavnom trouglu, enuncirali u najprisnijoj vezi sa samom filmskom formom: mise-en-scène je najuniverzalniji sastojak filmskog jezika. Kako Pavičić naglašava, oba filma su vrlo brzo stekli status klasika koji nije ozbiljnije dovođen u pitanje ni u jednom kasnijem periodu. Od klasika se, uostalom, očekuje da su u stanju da svoj sadržaj neprestano apstrahuju, da u svakom novom čitanju otkriju različit konotacijski sloj. (Što je, dakako, i intencija autora u ovoj knjizi.)
U tom pogledu, izazovni segment Pavičićeve taksonomije je uključivanje Trećeg ključa (1983) Zorana Tadića, koji pomalo neočekivano djeluje u ovakvoj metodološkoj ‘antologiji’. Tadićev najveći doprinos hrvatskoj kinematografiji je bilo njegovo okretanje hičkokovsko-hoksijanskoj poetici, što je u osamdesetim nosilo sa sobom nezanemarljiv emancipatorski potencijal. U Trećem ključu režiserova pripovjedačka usredsređenost je bila nadograđena postepenim prihvatanjem fantastičke vizure koja je realističkoj intonaciji dodavala elemente napetosti i enigme: koordinate stvarnosti nisu bile izbrisane, već dislocirane i očuđene.
Pa, opet, ma koliko bilo jako to razmještanje, ma koliko žanr po sebi prije bio okrenut apstraktnim uvidima, ma koliko režiser preferisao minimalističku koncentraciju na narativ, ma koliko, ukratko, akcent bio stavljen na filmski postupak, Treći ključ nije dovoljno dobro ‘ostario’. Za razliku od H-8… i Rondo, Tadić ne uspjeva da transformiše - ili transcendira - mimetički sadržaj koji danas izgleda upečatljiviji nego je to stilistička prerada. Naime, iako Treći ključ uzima za svoju glavnu temu onu koja je (i) danas sveprisutna i raspoznatljiva - korupcija i njen pogubni uticaj - Tadićeva postavka na onom krucijalnom nivou promašuje, jer je proizvedena anksioznost pretjerano vezana za konkretnu situaciju sa dobijanjem stanova u socijalističkim zemljama. Nadasve, klasici moraju da posjeduju univerzalne strahove.
Klasici hrvatskog filma jugoslavenskog razdoblja primjer je kako ozbiljan i detaljan akademski pristup, onda kada je fino podešen, i dalje predstavlja nezamjenjivi hermeneutički prosede u povezanim, to jest paralelnim nastojanjima da se filmovi aksiološki procijene i da se sprovede neophodna filmska edukacija. Zbog toga, Pavičićeva knjiga bi morala biti nezaobilazno štivo ne samo za one koji se bave naznačenim filmsko-povijesnim periodom, nego i za sve koji se spremni preduzeti dublje i temeljitije čitanje znakovitih filmskih tekstova u nacionalnim okvirima.
Izvor naslovne fotografije: www.robertobilic.com
Bonus video:
