Umjetnost grafita na svjetskom nivou doživjela je bum 80-ih, u Crnoj Gori su počeli da se pojavljuju 90-ih, a danas kad se na njih ne gleda toliko kao na vandalizam, kad su prihvaćeni više nego ikad na ovim prostorima i koriste ih institucije poput škola i omladinskih centara, nevladine organizacije da pošalju svoje poruke, možda je pravo vrijeme da dobiju podršku i iskoriste se da uljepšaju gradove i privuku turiste, zaključak je prve večeri festivala #GrafitiVikendPG - Street art & grafiti u Podgorici, koje je održano u četvrtak veče u podgoričkom KIC-u “Budo Tomović”.
Na prezentaciji koji su vodili Srđan Tunić, istoričar umjetnosti i kustos, te Marko Vujović, po struci turizmolog i čovjek koji je prošle godine održao prvu izložbu fotografija podgoričkih grafita pod nazivom “Ulica piše srcem”. Organizatori su objasnili da ova manifestacija ima prije svega informativno-edukativni karakter i da će publika biti upoznata s istorijskim primjerima grafita juče i danas, presjekom stanja na ulicama grada, da će joj biti približena umjetnička djela, kao i sami umjetnici koji izražavaju svoje stavove i uljepšavaju sive zidove, te da će biti u prilici i da pogledaju neke zanimljive filmove o ovoj potkulturi.
“Moja motivacija, pored toga što me sve ovo zanima i pratim to kao istoričar umjetnosti, je da dam podršku onome što se dešava i da pomognem da se dalje razvije”, kazao je Tunić.
Vujović se složio s njim da se definitivno nešto dešava, da grafiti na ovim prostorima doživljavaju bum i da su prihvaćeni više nego ikad.
“Prošle godine sam imao izložbu fotografija grafita u KIC-u i bio sam vrlo prijatno iznenađen kad sam vidio da je došlo i do stotinu posjetilaca, da su to ispratili brojni mediji, a sve bez ikakve reklame. Podgoricu je u posljednje dvije godine zahvatio trend crtanja grafita, pogotovo murala i mislim da je pravo vrijeme da krene više da se priča o grafitima i o street artu, pa i da se razmisli o turističkom potencijalu cijele priče”, istakao je Vujović i kazao da je prvo izdanje #GrafitiVikendPG manifestacije zapravo pilot projekat, za koji se nada da će zaživjeti i postati tradicionalan.
Tunić je publiku u priču o grafitima uveo prvo objašnjavajući terminologiju, kazavši da se grafitima mogu nazvati svi natpisi u javnom prostoru. Ovakvi natpisi se pojavljuju još u Starom vijeku, u vremenu antičkog Egipta, u manastirima u Pompeji, ali je tek u 20. vijeku ovaj format dobio ime i definiciju i postao popularan.
“Sprej ken je nastao 1949. u Americi, grafiti scena nastaje 60-ih, 70-ih se razvija prije svega u Filadelfiji i u Njujorku... Grafiti su bili i ostali vezani za hip hop kulturu”, objasnio je Tunić.
On je kazao da je osnova svakog grafita “tag” - odnosno potpis umjetnika, a zatim je publici skrenuo pažnju na neke osnovne formate, kao što su “throw up” (obično ima dvije boje, malo veća slova, izvode se brzo), “bombing” (kada se iscrta cijeli jedan kraj ili ulica sa što više potpisa, izvorno se to radilo na vozovima), “(master)peace” (koji su značajno veći od prethodno pomenutih) i “jam” (“peace” koji radi više umjetnika).
Objašnjavajući razliku između grafita i street arta, Tunić je istakao da se grafiti mahom baziraju na slovima, a street art ne toliko, već na likovima i na komunikaciji s publikom. Street art je, prema njegovim riječima, kišobran termin za djela koja su negdje između grafita i vizuelne umjetnosti. Ovaj format je nastao u Zapadnoj Evropi i uveo neke nove tehnike kao što su recimo stensili, odnosno šabloni, poput murala Milana Mladenovića preko puta Pravnog fakulteta u Podgorici.
Tunić je predstavio i neke od značajnijih formata street arta: “paste up” (parče papira na kojem je napravljen stensil i zalijepljen lijepkom za tapete), stikeri (tekovina street arta), murali (bilo kakva vrsta slike na zidu, od freski u manastirima do enterijera, kolokvijalno gledano - kompozicije većeg formata koje imaju umjetničku vrijednost).
Još jedna razlika između grafita i street arta po njemu je i to što grafiti nisu za širu publiku, već uglavnom komuniciraju s drugim akterima grafiti scene, pa se otud često dešava da nisu čitljivi široj javnosti s kojom street art komunicira. Kod street arta je ideja ponekad bitnija od tehnike i djela imaju instant prepoznatljivost. Murali, s druge strane, imaju motive slične street artu, ali ih češće rade akademski umjetnici.
“Dobro je poznato da mnogim ljudima smetaju grafiti i da ih mnogi smatraju vandalizmom. Zašto? Prije svega zbog poruka mržnje i tu im s pravom smetaju. Druga stvar koja im smeta su tagovi, odnosno potpisi. I to se može razumjeti, ali ja volim da kažem da, ako nemamo tagove na kojima umjetnici vježbaju, onda ne možemo imati ni boljih radova. U svakom slučaju, razne gradske politike širom svijeta protiv grafita pokazale su se kao neuspješne, jer su oni produkt potrebe za univerzalnom ljudskom kreativnošću”, istakao je Tunić.
Vujović je otkrio da se kod njega javila želja za publikacijom knjige u kojoj bi bili dokumentovani crnogorski grafiti i da je nakon nekog perioda rada na tome ovo djelo završeno i čeka objavljivanje, koje zavisi od toga kad će prikupiti finansije za svoj poduhvat.
Na kraju večeri publika je mogla da pogleda dokumentarni film “Style Wars” iz 1983. koji prikazuje rađanje grafiti scene u SAD. Sinoć, u okviru druge večeri manifestacije #GrafitiVikendPG s publikom su o svojim radovima i sceni pričali domaći grafiti umjetnici Ferid Skenderović (Feshia, K13), Marija Raketić (Team Kunstler) i Mišo Joskić, a zatim je prikazan hvaljeni film globalno najpopularnijeg street art umjetnika Benksija “Exit Through the Gift Shop”.
Sve je manje inteligentnog humora na zidovima
“U SFRJ prvi grafiti koji su dokumentovani pojavljuju se 70-ih i to su bile uglavnom poruke podrške partiji, srp i čekić i slično. Prvi ozbiljniji talas dešava se 90-ih, a uglavnom je vezan za pank pokret i za navijače koji su bili nepopularni zbog svog načina života. Čak je i širena propaganda da pank pokret podržava separaciju Kosova, te da simbol anarhije koji su često crtali, slovo A, zapravo predstavlja Albaniju. Devedesetih počinje više da se razvija slikovna forma”, ispričao je Vujović.
U Podgorici se grafiti pojavljuju početkom 90-ih i najviše su vezani za obnovu Varvara i alternativnu kulturnu scenu koju su predvodili The Books of Knjige, Omladinski grafiti, Zabjelo republika, Brčko Brčković, a značajan je bio i uticaj pojave interneta.
“U Podgorici je do skoro bilo mnogo više uličnih poruka, nego slikovnih grafita, vjerovatno jer ih je bilo lakše raditi. Varvari su među prvima počeli s tim porukama, koje je krasio uglavnom inteligentni humor. U novom milenijumu pojavljuju se organizovane ekipe, mediji počinju da pišu o grafitima, prave se festivali i izložbe, grafiti izlaze iz andergraunda i postaju dio društvenog aktivizma, murali se crtaju u školama, izlazi i prva publikacija. Kad sam pitao neke ljude iz nevladinog sektora zašto su se odlučili da šalju svoje poruke putem grafita, rekli su mi - duže traju i efikasniji su od bilborda”, istakao je Vujović.
“U posljednje vrijeme je sve više slikovnih grafita, nestao je šmek uličnih poruka, neki kažu da je za to kriv Facebook i statusi na društvenim mrežama. Podgorica ima 20-ak lokacija s vrlo ozbiljnim radovima i mislim da bi trebalo u dogovoru s Opštinom zaštiti neke od ovih površina i sačuvati ta djela”, poručio je Vujović.
Bonus video:
