Hereza
Draga gospodo, iako govorim pred vama na španskom jeziku, poslužiću se na početku engleskom riječju dissent koja označava razliku u osjećanju ili mišljenju, neslaganje sa nekim drugim, razilaženje sa opozitnim stavom, filozofijom, političkim ciljem itd. (Predavanja na Nacionalnom univerzitetu Meksika, semestar 2013/14. i 2014/15.)
Engleska riječ dissent potiče iz srednjovjekovnog latinskog (dissentire, fr. ekvivalent dissentire), te se od nje izvodi derivat dissidence, neslaganje sa mišljenjem većine. Dissent sugeriše ne samo snažno nezadovoljstvo, već i stanovito protivljenje u mišljenju i delanju, idejama i praksi. Otpadništvo, apostatstvo, hereza. Odomaćena kako u Istočnoj Evropi, tako na Zapadu, u drugoj polovici 20. vijeka, riječ ukazuje na razlaz pojedinca ili grupe, čitavog pokreta, najznačajnijeg na evropskom Istoku u novije doba - sa komunizmom. Kakav je okus raskida sa diktaturom?
Istočna Evropa (IE)
Definicija Istočne Evrope ne postoji, kao što ne postoji ni definicja Evrope, ili Meksika, niti je ko traži, osim, možda, u vidu pretpostavke da je IE sastavni dio jedne civilizacije - evropske. Ako, pak, umjesto civilizacija kažemo književnost, nedoumica je krupnija jer tu spada više nacionalnih literatura: crnogorska, počnimo sa najmanjom i kod vas, u Meksiku, najmanje poznatom, te poljska, rumunska, mađarska, srpska, češka, bugarska, hrvatska, slovenačka, bosanska, albanska, ukrajinska i, uz nekoliko manjih, razumije se, ruska, koja je poznatija od svih skupa.
Gotovo toliko ima jezika, iako među sobom sličnih (u južnoslovenskom slučaju identičnih) na kojima su ove književnosti rođene, što, dakako, sugeriše mekši zajednički naziv: književnost IE.
Ipak, kada moje drugove, pisce iz ovih zemalja danas pitate za regionalnu pripadnost oni mogu kazati da su istočnoevropski pisci, iako ranije nisu mogli. Svijet je postao globalan, kazaćete vi, redukovan je prostor i vrijeme. Najzad, resursi jezika nisu više tako upečatljivi u doba slike i spektakla. Riječi ljubav i smrt danas gube onu snagu koju im je, u grču, nekoć podarilo Njegoševo pero. Tako to jest, ne sporim, premda dodajem da je reformistički pokret u IE, disidencija druge polovice 20. st. (Dissent), najzaslužnija za to što književnost u IE danas možemo smatrati značajnim akterom svjetske kulturne scene, a nas u ovim zemljama nazvati istočnoevropskim autorima.
Ono za šta se mi, istočnoevropski pisci danas borimo, jeste da svi, bez obzira na jezičke razlike (90% bivše Jugoslavije govori jedan jezik, srpskohrvatski, iako ga narodi, nosioci jezika, srpski i hrvatski zovu svak po svome, a ustavi država BiH i CG prepoznaju pod svojim imenom), služimo jedinstvenom kulturnom iskustvu IE i ravnopravno ga rabimo.
Weltanschauung
Disidentski pokret je bio jedinstven Weltanschauung u IE. Dissent, kako se popularno zove, zauzima važno mjesto u istoriji modernih evropskih ideja. To je cjelovit pogled na svijet, izgrađen na opozitnom stavu prema autoritarnim režimima, na pokušaju da se proširi nacionalna kultura Rusije, Mađarske, Čehoslovačke, Istočne Njemačke, Jugoslavije (sa nasljednicama), tj. pogled na nacionalne kulture svih zemalja zajedno u korpusu IE.
Radikalan i čestit pogled na svijet, disidentski pokret, bijaše - hrabar i plodan, u cjelosti relativno originalan u evropskom mišljenju. Disidentski pokret je bio jedina prava opozicija komunizmu, rezervni položaj društvene, političke i umjetničke kulture na prostoru sa nekih dvjesta pedeset miliona građana.
Analize i sumnja u represiju, teoretski i stvaralački pristup obaranju autokratije, odbrana od zloćudih režima, otpor policijskom užitku tlačenja, to je, u najkraćem, semiotički odjek pojma disidentstvo.
Za revolt i pobunu ja gajim poseban senzibilitet, formiran, moguće, u okrilju disidentskog pokreta koji je po meni bio reformistički akt. Disidentstvo je nekad i prevrat, u krajnjem. Najzad, the last but not the least, disidentski pokret je najtješnje vezan za tekstualnost disidentske epohe, koja je obilježila savremenu svjetsku književnost.
Osjećamo, danas, dug prema disidentima - prema mišljenju, hrabrosti, idejama, borbi i njinoj iskrenoj tekstualnosti. Šta više od toga može očekivati jedno doba - pogotovo ako se zna da je sve to, borba, hrabrost, ideje, avangarda bilo od vladajućih režima u zemljama IE zabranjeno, proglašeno opasnim i okuženim?
Pokret se rodio i razvio autentično u desetak nacionalnih sredina (najviše ruska, poljska, češka, mađarska, rumunska, ukrajinska a manje, ili sasvim malo: jugoslovenska, bugarska, slovačka), dočim je istočnonjemačka sredina na neki način zagonetka. O razvoju dissenta u Istočnoj Njemačkoj govori Berng Gehrke, istoričar koji je sedamdesetih počeo kao običan radnik i ljevičar, osnivač konspirativnih grupa za tihi otpor diktatorskom režimu i pouzdan svjedok istočnonjemačkog drugomislećeg razvoja:
“Disidentska opozicija u Istočnoj Njemačkoj se neopravdano potcjenjuje. Razlozi su mnogi, sve druge zemlje pripadale su slovenskom svijetu, osim Albanije u kojoj nije bilo disidenata, kao prvo; kao drugo, svaka od njih bila je barem za nijansu pod blažom policijskom represijom od DDR-a i, najzad, nijedna od njih nije stenjala pod takvim bremenom političkog nasljeđa kao ovaj dio Njemačke nakon Hitlera.
Opozicija u DDR-u nije rođena tek osamdesetih godina, kad je počela bivati prisutna u inostranoj štampi, nego šezdesetih. U početku je, međutim, bila drugačija od nezavisnih mirovnih pokreta i organizacija za odbranu ljudskih prava pod krovom evangelističke crkve. Za formiranje i razvoj opozicije u DDR-u ključnu ulogu je od početka igrala Čehoslovačka i kasnije češka opozicija.“ (Up. Bernd Gehrke: Opozicija u Istočnoj Njemačkoj sedamdesetih godina, in: From the Assertion of Human Rights to a Democratic Revolution, 1977 - 89, 2007, 152.)
Ugnjetena opozicija
Na isti način kao što je ovaj pokret u IE imao autentičan razvoj, zavisno od pojedinih nacio-kulturnih sredina, može se kazati da čak nijedan svjetonazor u zapadnjačkoj kulturi dosad nije detektovao svoje izvore i svoju genezu ni manje ni više, ni bolje ni gore, ni uspješnije ni manje uspješno od IE-disidencije. Disidenti su simbol IE, izvorniji i dugovječniji od hladnog rata. Korijeni duhovnih prevrata nisu tako prosti kako se na prvi pogled čini. Razlog je jasan - to su stvari i odnosi procesnog, a ne ekscesnog karaktera i ne podležu površnom uprošćavanju. Disidencija je kompleksan sustav i treba je promatrati u kontekstu drugih, ne manje kompleksnih sustava, a uvijek u najkompleksnijem od svih sociokulturnih sustava - u državi i njenom kulturnom dobu.
Njemački disident Wolgang Templin govori o specifičnoj bliskosti koju je prigušena opozicija DDR-a osjećala i gajila prema slovenskom svijetu, u doba kada to odista nije bilo lako, jedva četvrt vijeka nakon II svjetskog rata i njegovih tragova i posljedica, ali ono što on želi istaći nešto je jače od bliskosti i simpatija. To je uticaj, intelektualna i politička influenca preko tekstualnosti i filmske trake, životnog stila i muzike, preko onih omladinskih strujanja sa nezamjenljivom energijom za reforme i promjene. (Up. B. Gehrke: Opozicija u Istočnoj Njemačkoj, 152.)
U to sam se uvjerio i sam, tokom nezaboravnog studijskog boravka u Berlinu 1987. g., kada sam upoznao djelo disidentskog dramatičara Heinera Müllera. Kasnije sam režirao njegove komade u Jugoslaviji (Kula, Herceg-Novi), uključiv Hamletmaschine, upravo u doba pada jugoslovenskog komunizma. Pa i moj diplomski rad o ovom piscu, na DAMU u Pragu (zbog kojeg je dekanka Jana Makovská zahtijevala da me izbace sa fakulteta, kako kasnije svjedoči moj profesor i član komisije, Jan Císař, i to da me izbace na petoj godini studija), odiše tom atmosferom, uticajem njemačke književnosti na kulturne tokove u IE.
Ono što je Jugoslaviju i DDR, na žalost i nesagledivu štetu njinu, razlikovalo od Rusije, Čehoslovačke i Poljske bila je upravo institucionalna opozicija, koju prve dvije nisu imale, a većina ostalih zemalja IE, uprkos svemu, jeste. Tačnije, opoziciju su imale one zemlje koje su imale organizovani Dissent. Jugoslavja, samim tim i CG (mi nažalost sve do dan-danas), bila je zemlja obespravljene i ugnjetene opozicije, tj. sa ovog motrišta invalid u modernom političkom smislu riječi. Jugoslovensko disidentsko stvaralaštvo, osim Đilasa, bilo je mizerno u odnosu na potrebu za demokratijom; tanušno, mjereno aršinom nužde. Zemlju su preplavile lažne apostate. Totalni invalid u tom smislu bila je Albanija u kojoj su disidenti istrebljivani.
Na žalost, u Jugoslaviji nikada nisam imao taj doživljaj, u CG još manje, da me influentno povuče tekst sa druge obale. Volim konsternaciju od otvorenogt teksta, i slobodnije umove od sebe. Ona drugost u mišljenju, tako ljekovita za intelekt u razvoju, nikada mi nije bila dostupna na Balkanu.
„Čemu se čudiš?“, upitao me je filozof i teolog Slobodan Tomović, kad je krenula hajka i otimačina Trinaestojulske nagrade, sredinom juna 2013.g., u telefonskom pozivu iz jednog sela na sjeveru CG, gdje je bio na odmoru.
“Dolaziš sa druge obale sam samcit, sa svojim skromnim portfoliom“, rekao mi je, “koji će ti, ovi ovdje, komunisti i neokomunisti rastrgnuti dok trepneš, ako ne budeš barem onoliko odlučan, u svojoj odbrani, koliko su oni zaslijepljeni?“ Da je Jugoslavija imala instucionalnu disidenciju, ova bi se, sumnje nema, već u startu jugoslovenske ratne drame postavila institucionalno, dakle jedinstveno, kritički u odnosu na građanski rat. Sustavno, čvrsto, opozitno.
Disidencija bi ispunila prazninu zvanu institucije, šupljinu koja je zjapila umjesto institucionalnog otpora građanskom ratu.
Pusti snovi, moja šjora Mare!
Jedina opozicija krvoproliću bila je neinstitucionalizovana građanska svijest, diseminirana bez reda, obezglavljena i rasuta, pojedinačna i očajna, u stvari - lak plijen za sile rata i krvi, koje su sebi ranije obezbijedile krvavu zvaničnost kroz jednoumlje i partokratiju.
Zapadu nije odgovaralo da iskreno podrži Titovu opoziciju, niti je ovo, nažalost, ni na kraće, ni na duže staze ikada bilo upisano u zapadnu agendu. Zapad, zbog nečega, nije istinski pomogao jugoslovensku opoziciju. Foliranja je bilo iha-ha, ali neko nekome tu nije vjerovao.
Duh prevrata
Prevratničkom duhu prethodi reformski duh. Disidencija u IE bila je, zapravo, reformski pokret a izvršila je prevrat.
Neki autori na Zapadu, međutim, uočili su da je diktatura ne privremeni i slučajni eksces nego dugotrajni i krupni proces: redukcija duhovnog prostora jednog naroda na čisto lokalnu originalnost (lokalnu sa fenomenološkog stanovišta), kao što je u SSSR-u i drugdje u IE bio režimski odnos prema kulturnim slobodama. Odsustvo kritike prema institucijama u državi je porazno, isto kao što bi bilo porazno odsustvo bazičnih institucija poput pošte, bolnice, kasarne ili ludnice.
Kao mlad pisac, preveo sam odgovor Heinricha Bölla, na pismo češkog disidenta Jaroslava Seiferta (preveo sam njegovu poeziju u titogradskom Stvaranju kad to nije bilo po volji nikome u Pragu, osim disidentima, koji su me primili u svoje krilo: 1984. g., u najžešćoj cenzuri). Sredinom sedamdesetih, dok piše, Böll je bio nosilac Nobelove nagrade a Seifert ovu ili neku drugu nije ni sanjao (ovjenčan je Nobelovom nagradom 1984). Njemački pisac kaže: ”Dragi Jaroslave Seiferte,
Vaše pismo svjedoči o beznadežnoj situaciji, apsurdnijoj no što se može zamisliti, i nimalo utjehe ja tu ne vidim: ja nikad nisam čuo da se grupa pjesnika, filozofa, profesora u nekoj drugoj socijalističkoj zemlji morala iseliti iz svoje zemlje (budući uskraćena da se obrati vlastitoj publici bez pristupa medijima).“
Vaš,
Heinrich Böll
Jedan jedini pasus sugerisao mi je da je u pitanju proces terora, i da će mrcvarenje totalitarizma, koji su Česi u vrijeme mojih početaka, u Pragu, od krvoločne milošte zvali “totač“, trajati dugo - iz te perspektive činilo mi se vječno.
Ono što je nastalo i razvilo se kao proces ne može se, dakle, definisati ni objasniti kao eksces. Vjerujem da je disidentska misao reafirmisala, štaviše preporodila modernu IE - nikoji etnografski argumenti neće me uvjeriti drugačije. Ja sam, kao Balkanac, preosjetljiv na etnografske bajke i nemam povjerenja u etnografiju. Mene se etnografija doima kao afekat i kada to ona nije.
Put disidentskih ideja je bio dug. Iz tog ugla će nam biti jasnija jugoslovenska propast. Posebno ako se ima u vidu šansa koju je Jugoslavija imala i prokockala u Helsinškim sporazumima, a srednjoevropska disidencija, premda pozicionirana znatno gore i teže, iskoristila.
Bonus video:
