Nebo nad Crnom Gorom izražajnije je od bilo koje apstraktne slike

Forum ruske kulture SlovoNovo 24. septembra otvoriće dvije izložbe: “Nostalgični socijalistički realizam” Komara i Melamida i “SlovoNovo” Dmitrija Cvetkova.

Vitalij Komar je gost ovogodišnjeg, četvrtog festivala koji se održava u Budvi, u “Dukljanskim vrtovima” i za “Vijesti” govori o svojoj umjetnosti, radu sa Aleksandrom Melamidom, o tome kako su stvarali rusku avangardnu umjetnost u punom jeku komunističke cenzure i sablažnjavali kritiku i publiku, s arogancijom koju su imali samo oni rođeni iza “gvozdene zavjese”.

Vitalij Komar i Aleksandar Melamid započeli su zajedničku, tandemsku karijeru u Moskvi nakon što su diplomirali 1960. na Moskovskoj umjetničkoj školi. Oni su konceptualistički umjetnici, tako da danas njihovo djelo obuhvata umjetnost performansa, poeziju i nekoliko drugih žanrova.

Kad su počeli, utemeljili su stil koji su nazvali soc-art, koji je ujedinio sovjetski pop, dadaizam i socijalistički realizam kako bi stvorio nešto potpuno novo. U zajedničkoj izjavi sa početka umjetničkog djelovanja naveli su da “čak i ako samo jedan od nas kreira neke od projekata i radova, obično ih potpisujemo zajedno. Mi nismo samo umjetnici, mi smo pokret”.

Prva zajednička izložba Komara i Melamida, “Retrospektivizam”, održana je u kafiću “Blue Bird” u Moskvi, 1967. Sljedeće godine pridružili su se omladinskoj sekciji Moskovskog saveza umjetnika i počeli da predaju. Godine 1974. uhapšeni su tokom performansa (u stanu u Moskvi) “Umjetnost pripada narodu”. Kasnije te godine, njihov dvostruki autoportret (sličan dvojnim portretima Lenjina i Staljina) uništila je sovjetska vlada, zajedno sa djelima drugih umjetnika nekonformista, na onome što je kasnije postalo poznato kao Izložba buldožera (jer buldožeri su korišćeni za uništavanje umjetničkih djela koja su bila izložena na otvorenom).

Već 1976. rad i aktivizam Komara i Melamida je poznat i daleko van granica SSSR-a. Galerija Ronald Feldman Fine Art iz Njujorka bilo je domaćin njihove prve međunarodne izložbe, ali im sovjetske vlasti nisu dozvolile da joj prisustvuju. Obojica su 1976. pokušali da emigriraju, ali im je dozvola odbijena.

Kao odgovor na to, stvorili su svoju državu, “Transdržavu”, zajedno sa pasošima i ustavom. Emigrirali su u Izrael 1977. godine, a potom u Njujork 1978. Koautorstvo njihovih radova okončano je 2003-2004.

Šta je sovjetska kultura i gdje se ona uklapa u ruski kontekst?

Rusija se nalazi na granici između Evrope i Azije, zapada i istoka. Ova ambivalentnost i kontroverzna priroda kolektivnog identiteta i individualne svijesti bili su jedan od razloga zašto je marksistička verzija Hegelove dijalektike postala važan dio sovjetske kulture.

Pop-art je bio proizvod prekomjerne zapadne proizvodnje robe široke potrošnje i reklama za mase, jednostavno - reklama. U Sovjetskoj Rusiji soc-art je izrodila prekomjerna proizvodnja komunističke ideologije i njene vizuelne propagande.

Vaše i Melamidovo stvaralaštvo uključuje i umjetnost performansa, poeziju i nekoliko drugih žanrova. Možete li to objasniti čitaocima?

Naš soc-art, kao i sva sovjetska kultura, vremenom je mutirala i pretvorila se u polistilski amalgam različitih žanrova, ideja, vjerovanja i tradicija. Ovaj fenomen bih nazvao konceptualni eklekticizam. Drugi svjetski rat je istočnu Evropu pretvorio u Staljinov carski trofej, neku vrstu trojanskog konja u logoru osvajača. Kroz sovjetizovane istočnoevropske zemlje ideje i moda zapadne kulture, umjetnosti, filma i muzike prodrle su kroz “gvozdenu zavjesu” u naša srca i glave. Neočekivano za sovjetski režim, sovjetski lager zemalja Varšavskog pakta postao je katalizator uticaja Zapada na SSSR. Kao rezultat toga, istočnoevropska verzija zapadne ideje “liberalne opozicije” u Sovjetskoj Rusiji spojila se sa konceptima konzervativne opozicije, ruskog patriotizma i ruskog pravoslavlja.

Takve pojave spajanja nazivam “konceptualni eklekticizam”. Danas se stari eklekticizam pretvorio u novu sintezu. Vjerujemo u Boga, u matematiku i Darvinove teorije. Mirna koegzistencija koncepata, vjerovanja, tradicija i stilova može nam dati vremena da zastanemo i predahnemo na putu do novog svjetskog rata.

Moglo bi se reći da su Komar i Melamid stvorili meme pre nego što je skovan ovaj izraz?

Početkom 1972. godine izmislili smo (Komar i Melamid) novi izraz soc-art, kao naziv našeg novog umetničkog pokreta. U isto vrijeme, izmislili smo prve vizuelne slike - meme - soc-arta.

Napravili ste “ćufte” od stranica najvažijih državnih novina “Pravda” da biste “probali duhovnu hranu”. A u kućnoj predstavi igrali ste uloge Lenjina i Staljina, koji su okupljenoj publici navodno dali zadatak da naslika veliko djelo socijalističkog realizma. Da li bi takva umjetnička akcija bila moguća u današnjoj Rusiji?

Na vrhuncu perestrojke i glasnosti, a kasnije, tokom prvih godina raspada SSSR-a, stvaralačka sloboda u Rusiji graničila se sa anarhijom. U postsovjetsko vrijeme mnogi talentovani autori počeli su da razvijaju konceptualne akcije soc-arta.

Ali u posljednje dvije godine pandemija kovida-19 i pandemija cenzure spojile su se i pokušavaju da ograniče umjetničku slobodu mladih stvaralaca. Međutim, ovaj talas još nije dostigao totalitarne krajnosti staljinizma.

Opsežna grupa vaših radova pod nazivom “Trodnevni vikend” povezuje simbole sa istorijskim događajima, kombinujući različite religije sa nekom vrstom “svjetske religije?” Island i Španija kao da su slijedili Vašu ideju i uveli su četvorodnevnu radnu nedjelju. Da li je to marksizam 21. vijeka?

Ova ideja je jača od marksizma! To nije samo društveno-ekonomski eksperiment budućnosti, on izražava nadu u miran suživot različitih duhovnih tradicija. Trodnevni vikend: petak za muslimane, subota za Jevreje i nedjelja za hrišćane - predstavlja simbol mira i nade. Nadajte se da ćete dobiti vrijeme da zastanete i ne požurite u novi svjetski rat.

Izjavili ste da je prvobitna ideja socijalizma bila stvaranje prijateljstva među narodima, vrlo bliska ideji ranog hrišćanstva. Ali na kraju je sve završeno ratom. A kapitalizam? Šta je tu pošlo po zlu?

Veliki dio kapitalističke elite nije sposoban za tradicionalno “dobročinstvo”. Ova uticajna elita nema svijest o ljudskom altruizmu, kao kolektivnom “egotizmu vrste”. Kao jedinoj šansi da svojim potomcima obezbijede ne samo bankovne račune i finansijska ulaganja, već i utopijske nade u produženu budućnost.

Na čemu trenutno radite?

Nedavno sam završio neke nove polistilske radove: diptihe i triptihe “konceptualnog eklekticizma”. Njihovi lijevi djelovi oslikani su u stilu futurizma i ruske avangarde, a desni u tradiciji slika starih majstora.

Upravo se vraćam da radim na svojim nedovršenim dugotrajnim projektima. Među njima, na jednom projektu koji smo ovdje pomenuli - “Trodnevni vikend”.

Da li ste prvi put u Crnoj Gori? Kakvi su vaši utisci o Crnoj Gori? Poznajete li rad nekog od crnogorskih umjetnika?

Bio sam u Crnoj Gori 2019. godine i na SlovoNovo forumu održao sam predavanje/slajd/performans.

Bio sam impresioniran ljudima i prirodom Crne Gore. Nažalost, tada sam tamo proveo malo vremena i nisam imao prilike da vidim originalna djela domaćih umjetnika.

Uživao sam gledajući magičnu liniju horizonta i ritmiku konture planina dugo vremena. Oni podsjećaju na mediteransku regiju kao kolijevku evropske civilizacije. A nebo nad Crnom Gorom izražajnije je od bilo koje apstraktne slike.