Kad Đilas kaže da je rođen “sa krvlju na očima” i da mu je prvi pogled bio krvav, ne znači ličnu patološku poremećenost kako mu se pokušava imputirati. Riječ je o tradiciji i jezičkoj figuri uobičajene i opšte crnogorske herojske priče koja svakom zlu gleda pravo u (krvave) oči. Sve su crnogorske “granične” oči takve, krvave. Djeca odrastaju uz krvave, ratne priče. Slavna smrt, slavna krv, osveta, slavni ratni gest, krvava gordost. Slavno uzdizanje individue iznad društva je tipična crnogorska priča da si bolji (“krvaviji”) od drugih. Đilas je imao literarne smjelosti da priču o očima “lično” prihvati i opiše.
Što se tiče sljedećeg navoda “uvodnog” slova o Đilasu tj. o Đilasovom zapažanju ustrojstva Crne Gore, g. Pirjevec navodi da je Crna Gora “zemlja bez pravde”. Ponovo je potrebna dublja refleksija, a ne gledanje preko krivog ogledala. Kratko.
Kao “besudna zemlja”, Crna Gora je naizgled bila zemlja “bez pravde”. Kad Đilas iznosi da je Crna Gora “besudna zemlja” misli na njenu istorijsku atipičnost do 20-tog vijeka u odnosu na smjer evropske civilizacije. To ne znači i njenu organizacionu unutrašnju bespravnost, “besudnost”. Naprotiv. Riječ je o jednoj od najvažnijih socioloških i karakterioloških organizacionih mehanizama i pokretača u Crnoj Gori. Riječ je o unutrašnjoj pravnoj snazi svakog Crnogorca usmjerenoj ka ostvarenju viših ciljeva. To su ideali herojskog i etičnog čovjeka i društva. Ali ne bilo kakvog herojskog čovjeka. Riječ je o čovjeku pravedništva višeg unutrašnjeg reda i herojske čojstvenosti.
Izgrađivanje ovakvog tipa čovjeka je značajan političko-istoriski uspjeh crnogorskog “bespravnog” naroda za kojim Đilas gotovo pati. Crnogorska “besudnost” je organizacioni režim drukčijeg stanovišta od modernog. U Crnoj Gori je vladao unutrašnji čvrst i određen moralni red vrline. Kad g. Pirjevec navodi da je Đilas “rođen u zemlji bez pravde” on zaključuje na moderan, građanski način. (Riječ je o spoljnoj, nametnutoj pravnoj “brizi” savremene države prema svojim podanicima.) Đilasov zaključak je suprotan. On je izvorniji a zasnovan je na crnogorskoj pravnoj vrlini individualnog samouobličavanja. Sagledavanja ovakvog crnogorskog vremenskog i prostornog konteksta kod g. Pirjeveca nema. Taj kontekst “zaključava” M.Đilasa u istoriografiji i upućuje čitaoca na (po)grešno tumačenje.
Četvrto.
Poslije svega rečenog o “uvodu” Pirjevčeve jedinice o Đilasu, ipak centralna tema o kojoj autor piše su “lijeve greške” Milovana Đilasa. Kratko.
Milovan Đilas je u dva mandata boravio u Crnoj Gori. U prvom mandatu boravio je u Crnoj Gori od 8. jula 1941. godine do 4. novembra 1941. godine i u drugom mandatu od 15. matra 1942. godine do početka juna 1942. godine.
Gospodin Pirjevec prvi period Đilasovog boravka u Crnoj Gori opisuje na sljedeći način. Po dolasku u Crnu Goru “Đilas se ulogorio u Žabljaku a kasnije u Kolašinu. Odande je rukovodio protivitalijanskim pokretom otpora, koji je u početku bio uspešan, jer je bila oslobođena gotovo cela Crna Gora, osim četiri veća grada, ali se ubrzo i iscrpeo. Značajan potez njegovog delovanja u tom vremenu bile su takozvane “lijeve greške”, borba “kulaka” i “petokolonaša” u koje se upleo jer je bio uveren da nije nastupio samo trenutak za narodnooslobodilačku borbu nego i za klasnu revoluciju. Nije ih bilo mnogo, verovatno 26, a obeležavale su trend, koji je nakon njegovog odlaska postao masovan među Crnogorcima, (podvukao - V.P.) izazvao takav otpor da su sve češće odlazili četnicima. Budući da je Đilasova samovolja počela brinuti Tita, koji nije bio spreman trpeti previše autonomnih vođa sem sebe, 4. novembra ga je uklonio i pozvao u Vrhovni štab.”
Prvo. Po dolasku u Crnu Goru Milovan Đilas se nije ulogorio na sjeveru Crne Gore, u Žabljaku, već u središnjem dijelu Crne Gore gdje su se vodile borbe, u blizini Spuža (Stijena Piperska). Zavisno od ratnih okolnosti, glavno komandno središte je više puta mijenjao. Milovan Đilas nikada nije rukovodio ustankom iz Žabljaka. To nije toliko bitno koliko je tipičan primjer proizvoljnosti i olako uzetih činjenica koje koristi g. Pirjevec.
Drugo. Ono što je važnije jeste Pirjevčeva nepreciznost kada iznosi da je Đilas “rukovodio protivitalijanskim pokretom otpora”. Tačno je da su Italijani bili crnogorski okupatori u vrijeme početka 13-to julskog ustanka 1941.godine. Mada, pravilnije je reći da je Đilas rukovodio borbom protiv italijanskog fašističkog okupatora. Kraljevska italijanska vojska je bila u službi fašizma i sila Osovine. Dakle, Italija je bila fašistička okupaciona sila. Italijanski fašizam u Crnoj Gori, g. Pirjevec prikriva. Zašto, teško je odgonetnuti? Italija se ne može niti smije amnestirati od fašizma u Drugom svjetskom ratu. Nikako.
Ono što je najvažnije jesu tumačenje g. Pirjeveca tzv. “lijevih grešaka”.
U vrijeme prvog mandata Milovana Đilasa u Crnoj Gori g. Pirjevec navodi da je “bilo 26 lijevih ubistava”. (To je uslovno tačno ako se zaključuje na osnovu “Biltena” o broju likvidiranih ljudi. Bilten je izlazio u nastavcima. Sva ubistva koja su “registrovana” u Biltenu, nijesu “lijeve greške”. Njih je tada bilo nešto više.) Poslije Đilasovog smjenjivanja, tačno iznosi g. Pirjevec, “lijeve greške” su “postao (misli se na trend rasta “lijevih ubistava” - V.P.) masovan među Crnogorcima, i izazvao takav otpor da su sve češće odlazili četnicima”. (Mada, jačanje četničkoh pokreta u Crnoj Gori nije uzrokovan samo “lijevim greškama”.) Tada Milovan Đilas nije bio u Crnoj Gori. To je vrijeme mandata Ivana Milutinovića. Milutinovićev mandat je trajao preko 5 mjeseci. U to vrijeme desio se najveći broj tzv. “lijevih grešaka”. Samo u Kolašinu je na više bliskih lokacija, poznatijih kao “pasja groblja” krajem decembra 1941./početkom januara 1942. godine, zakopano više desetina ljudi. Ni ova sva ubistva nijesu bila “lijeva”. Pri ovome, važno je istaći da je postojao i teror “desnice” nad “ljevicom”. Ovaj zeleno-bijeli sukob ima veoma duboke korijene u jugoslovenskom društvu. Datira još od 1918. godine.
Josip Broz - ponesen Staljinovim optimističkim govorom kada su Njemci bili nadomak osvajanja Moskve krajem 1941. godine - slavopobjednički najavljuje u pismu od 22. XII 1942. da su “pobede Crvene armije otvorile novu etapu u razvoju političkih prilika u svetu u duhu oštre klasne diferencijacije... Za našu Partiju postavljaju se novi zadaci...” Navedeni stavovi u pismu shvaćeni su u crnogorskom ustaničkom rukovodstvu kao poziv na klasnu diferencijaciju i borbu za komunističku vlast. Tada eskaliraju “lijeve greške”. Dakle, to je vrijeme početka borbe komunista za osvajanje i nametanje svoje vlasti. Počinje obračun sa klasnim neprijateljima, ubistva potencijalnih neprijatelja, aktivnih antikomunista, kulaka, uglednih ljudi koji ne podržavaju komuniste itd. Da još jednom ponovim, Milovan Đilas tada nije bio u Crnoj Gori pa time nije ni odgovoran za ono što su drugi radili.
Svjestan teške situacije pa i propasti ustanka u Crnoj Gori i štetnih posljedica “lijevih grešaka”, Josip Broz po drugi put šalje Milovana Đilasa u Crnu Goru da spasi što se spasiti može. (Logično se zapitati, zašto bi Broz ponovo slao Milovana Đilasa u C.G. kada je ovaj već jednom napravio kardinalne greške.) O drugom mandatu Milovana Đilasa u Crnu Goru, koji je počeo od 21. marta 1942. pa do sredine juna 1942, g. Pirjevec ni jedno jedino slovo nije napisao. (U drugom mandatu Đilas je malo što pomogao. Entropija “crvenih” ustanika je bila velika.) Ali g. Pirjevec ne zaboravlja Đilasovu “fočansku kaznu” s kraja juna 1942. godine gdje pominje da je zbog “lijevih skretanja” Đilas partijski kažnjen. Pri tome, g. Pirjevec navodi samo kažnjavanje Milovana Đilasa. Ali ne navodi da je istom kaznom (ukor) kažnjen i Ivan Milutinović a strožom kaznom P. Drapšin i P. Popara.
Zaključimo.
Knjiga g. Pirjeveca je “dokument” koji treba što prije dovesti u ozbiljnu naučnu sumnju kada je Milovan Đilas u pitanju.
Bonus video:
