Knjiga “Sociologija religije” Malkoma Hamiltona (preveo s engleskog Đorđe Trajković) daje širok i naučno zasnovan pregled, kako klasičnih tako i savremenih, teorijskih stavova u oblasti sociologije religije. Ovo iscrpno i informativno djelo pruža nam jasnu i sveobuhvatnu sliku o raznovrsnosti tih stavova i vezi sa konkretnim vjerovanjima i sa vjeroispovijednom praksom.
Budući da sadrži detaljnu raspravu o teorijskim perspektivama i da obuhvata tekuće polemike i rezultate istraživanja, Hamiltonova “Sociologija religije” je i veoma aktuelno štivo. Posebnu pažnju autor posvećuje sekularizaciji koja posljednjih godina postaje sve aktuelnija tema. Zanimljivo je poglavlje i o religijskim sektama i pokretima u kome čitalac može pronaći prikaz ranijih proučavanja prirode sektaštva, ali i sasvim nove podatke o uzrocima umnožavanja i načina vjeroispovijedanja.
U ovom drugom izdanju Hamilton daje potpuniji prikaz većine ranijih radova iz raznih oblasti sociologije religije, a posebno šire obuhvata aktuelne rasprave i istraživačke nalaze mnogih teoretičara kao i stavove njihovih oponenata što ovom štivu u cjelini daje potpuniji značaj. Ovo je najprisutnije u poglavljima u kojima se govori o pitanjima međusobnog odnosa vjerskog pluralizma koji se u suštini drži teze da nijedna religija ne sadrži doslovnu istinu već da svaka religija na svoj, pretežno subjektivan, način govori o krajnjoj, objektivnoj istini.
Ovakav stav može imati značajan oslonac s jedne strane na ranije, uveliko ustaljene oblike vjeroispovijedanja sa već ustaljenom vjeroispovijednom praksom i s druge strane na ranija učenja dok se religija nalazila u oblasti definisanoj društvenim stavovima i okvirima nametnutim od strane raznih vjerskih učitelje i tumača religije.
Malkom Hamilton diplomirao je na antropologiji i psihologiji, magistrirao i doktorirao u oblasti sociologije, a od 1974. predaje Sociologiju religije na Studijskoj grupi za sociologiju Univerziteta u Redingu. Ova knjiga je i nastala kao rezultat dugogodišnjih predavanja o sociologiji religije na pomenutom univerzitetu, tokom kojih je, kako to i sam autor kaže, mnogo naučio od svojih kolega. U uvodnom dijelu knjige autor ističe kao posebno važnu tezu da je čovjekova sposobnost da vjeruje, praktično bezgranična.
Da upravo ta sposobnost bezgraničnog vjerovanja, pogotovo ta velika raznovrsnost, pa i neobičnost vjerovanja i vjeroispovijedanja, motiviše brojne autore iz oblasti religije, pa i sociologe da se bave tim pitanjima. Pritom u ovoj knjizi se kaže da sociologe posebno interesuju razlozi zbog kojih ta i takva vjerovanja, kao i vjeroispovijedni oblici uopšte postoje. Zašto zauzimaju tako značajno mjesto u kulturi i društvu i zašto poprimaju tako različite oblike. Ova zagonetnost postaje aktuelnija ako se prisjetimo da u prošlosti religija kao oblast kojom su se ljudi bavili nije postojala u obliku u kojem je danas prisutna.
Knjiga “Sociologija religije” napisana je u 17 poglavlja. U prvim poglavljima govori se o vrstama objašnjenja religije pri čemu se navode razne psihološke i sociološke teorije. Prema psihološkim teorijama religija je individualne prirode i nastaje iz izvora smještenih unutar pojedinca, dok je prema sociološkim teorijama religija stvar grupacije ili društva, mada se može reći da i individualna religioznost, makar djelimično, potiče iz društvneih izvora. Intelektualističke psihološke teorije tvrde da se korijeni religije nalaze u ljudskom razumu, dok zastupnici emocionalističkih teorija korijene religije vide u emocionalnom dijelu ljudske prirode. Prema Hamiltonu, sociološke teorije nikada nijesu odbačene u potpunosti, jer se nove teorije, kao i nove interpretacije starih teorija, nadovezuju jedna na drugu.
U predgovoru knjige “Sociologija religije” autor kaže: “Nijedna društvena aktivnost, niti skup društvenih institucija, ne posjeduje tako zbunjujuću raznovrsnost kao religija”. Zašto je to tako autor navodi niz objašnjenja, ili možda bolje reći - uzroka te raznovrsnosti, a upravo ti uzroci raznovrsnosti sociologiju religije čine izazovnijom pa i kompleksnijom granom sociologije. Sociolozi religije nastoje da što decidnije razjasne pravu ulogu religije u gotovo svim društvima ljudskog roda ne samo danas već i tokom cjelokupne istorije čovječanstva. Još su nedovoljno razjašnjeni njeni uticaji na ljudsko društvo kao i uticaj društva na religiju mada je sasvim izvjesno da postoji njihova jaka međusobna povezanost, jer je uticaj religije na društvo, pogotovo na život pojedinca, sve očitiji.
U ovoj knjizi autor navodi da su tokom 19. vijeka među antropolozima i sociolozima vođene rasprave u vezi sa definisanjem religije. Navodi se i pokušaj Edvarda Tajlora da se njegov prijedlog “vjerovanja u duhovna bića” shvati ozbiljno uz objašnjenje da religija potiče iz misaonih sistema koje on naziva animizmom, što znači - vjerovanjem da sve stvari, kako one iz žive tako i one iz mrtve prirode imaju dušu koja čini njihovu prirodu i konkretne osobine. Takođe se navodi i Marksovo mišljenje, za koje se kaže da je bilo proizvod prosvetiteljstva, jer sadrži jasnu namjeru da vjeru zamijeni razumom, a religiju naukom. Kaže se da je Marks držao religiju za suprotnost razumu koja prikriva istinu i vara vjernike.
Malkom Hamilton navodi mnoge rasprave o religiji, o sekularizaciji, te pominje i to da sama rasprava o sekularizaciji donosi dosta neobičnu situaciju. Ovdje je zapravo riječ o međusobnom optuživanju za ideološke predrasude i neosnovane tvrdnje. Može se reći da je ključno pitanje ove rasprave pravilno definisanje religije. Da li je moderno društvo sekularizovano, ili je samo zahvaćeno procesom sekularizacije, zavisi od toga šta se podrazumijeva pod religijom jer i o tome postoje različita mišljenja, odnosno tumačenja.
Neslaganja su prisutna i kod definisanja pojma sekularizacije. Po Šajneru prvo značenje termina sekularizacije je svojevrsno nestajanje religije, i u okviru tog značenja ranije prihvaćeni religijski simboli, učenja i institucije gube svoj ugled i značaj, krajnji rezultat toga je društvo bez religije. Drugo značenje po istom autoru sekularizacija bi podrazumijevala veće prilagođavanje religije “ovom svijetu” i ukazivala bi na promjenu usmjerenosti od natprirodnog ka potrebama ovog života. Ovdje se gubi razlika između društvenih i religijskih pitanja. Treće značenje sekularizacije može da bude odvajanje društva od religije. Religija se povlači u sopstvene okvire. Četvrto značenje je moguće mijenjanje religijskih uvjerenja i institucija u nereligijske. Peto značenje se odnosi na obesvećivanje svjeta. U tom slučaju svijet gubi karakter svetosti. Najzad, sekularizacija može da znači i jednostavno prelaženje od “svetog” na “svjetovno” društvo u smislu napuštanja privrženosti tradicionalnim vrijednostima i vjeroispovijednoj praksi.
Ova Šajnerova tumačenja se međusobno ne isključuju iako često dovode do nesporazuma i nerazumijevanja.
Takođe, kada je riječ o sociologiji religije važno je pomenuti i istraživanja Emila Dirkema, poznatog sociologa XIX i XX vijeka. Dirkem je rođen u porodici pobožnih francuskih Jevreja, a pripadao je pozitivističkoj tradiciji, to jest svoje proučavanje društva smatrao je naučnim i neutralnim. Po njemu je religija bila izraz društvene kohezije. Puno se bavio proučavanjem antropoloških karakteristika australijskih urođenika. Njegov cilj je bio da razumije osnovne oblike religijskog života svih društava. U svojim djelima navodi da totemi Aboridžina predstavljaju izraze njihove koncepcije samog društva. Po Dirkemu ovo ne važi samo u primjeru Aboridžina već i u svim društvima. Religija za Dirkema nije imaginarna, iako je svodi u formu koja isključuje osobine koje vjernici smatraju izuzetno važnim. Religija je, po njemu, veoma stvarna, te ne postoji društvo koje nema religiju jer je ona izraz društva.
Dalje navodi da društva koje karakteriše niži stepen složenosti, poput Aboridžina Australije imaju manje složene religijske sisteme, koji uključuju i toteme povezane sa pojedinim klanovima. Što složenije društvo, Dirkem tvrdi, to je složeniji i religijski sistem. Kako društva dolaze u dodir sa drugim društvima, postoji težnja religijskih sistema ka univerzalizaciji.
Dirkem je definisao religiju kao jasnu distinkciju između onog što je sveto i ono što nije, što je moguće uporediti sa distinkcijom između Boga i čovjeka. Dakle, za Dirkema je karakteristično da funkciju religije promatra sa stanovišta društva i naglašava njenu bitnu ulogu u kulturnoj, duhovnoj, emocionalnoj i moralnoj integraciji društva.
U Hamiltonovoj knjizi “Sociologija religije” dosta je prostora dato Ernstu Trelču, jednom od začetnika sociološog proučavanja sekti i njegovom proučavanju religije kao i raznim nesuglasicama unutar nje. Po njemu sekte se na neki način mogu smatrati - religijskim eksperimentima. One često puta pružaju priliku za proučavanje radikalnih, novih ideja i vjerovanja, kao i procesa sopstvenog nastajanja. Za sociologe religije, autor kaže da su sekte neka vrsta laboratorije. Sekta je zapravo dobrovoljno udruživanje koje ne polaže pravo da upravlja religijskim angažovanjem onih koji ne žele da budu njeni članovi. U ovoj knjizi se navodi i stav Maksa Vebera, Trelčovog prijatelja, koji je smatrao da sekte obično nastoje da se razviju u crkve. Po njemu religijska grupa ili pojedinac je podložan uticaju raznorodnih faktora, međutim ukoliko grupa ili pojedinac tvrde da djeluju u ime religije, treba pokušati razumjeti njihovu perspektivu prvo na vjerskoj osnovi. Veber odaje priznanje religiji za oblikovanje ličnih pogleda na svijet, koji dalje mogu uticati na ciljeve i rad pojedinca.
Prema Veberu, religiju je najlakše razumjeti kao pojavu koja odgovara ljudskim potrebama. Veber tvrdi da čovjeka muči pitanje teodecije - pitanje kako je moguće pomiriti uzvišenu moć Boga sa nesavršenošću svijeta koji je on kreirao i kojim vlada. Tako ljudi, na primjer, osjećaju potrebu da znaju zašto na svijetu postoje nezasluženo dobro i nezaslužena patnja. Religija pojedincu pruža soteriološke odgovore, odnosno odgovore koji nude mogućnost spasenja - oslobađanja od patnje. Tako želja za spasenjem, kao i želja za bogastvom postaje dio ljudske motivacije. Veber je takođe vjerovao da je religija, a naročito kalvinizam, pomogla u nastanku savremenog kapitalizma, što je i naveo u svom najpoznatijem i kontroverznom djelu “Protestantska etika i duh kapitalizma”. Veber, dakle, pod sopstvenim premisama proučava fenomen religije.
Hamilton dalje kaže da sekta predstavlja malu grupaciju koja teži unutrašnjem savršenstvu i cilj joj je da među svojim članovima ostvari neposredan lični odnos. Sekte nastaju u nižim društvenim klasama ili onim klasama društva koje smatraju da ih država ili društvo ugnjetavaju. Pri tom, odbacuju ideju o vladanju svijetom. Kad god bi crkva uspijevala da sebe u značajnoj mjeri uspostavi kao jedinog raspolagaoca svetim tajnama, u hrišćanstvu bi se probudile sektaške tendencije. Sekte nijesu priznavale pravo crkvi da posredstvom svetih tajni upravlja božanskom milošću i umjesto toga isticale su religijsku vrijednost svakodnevnog života.
Hamilton takođe navodi mišljenje poznatog teologa i sociologa Nibura, da sekta koja je nastala kao prilagođavanje novoj situaciji, nije u stanju da dugo opstane.
Bonus video:
