Knjiga je, uz točak, valjda, i najuticajniji izum čovječanstva, konstatovao je Balša Brković na naučnoj tribini na temu “U sjenci Oktoiha: O pamćenju i zaboravljanju”, koju je juče održao u Crnogorskoj akademiji nauka i umjetnosti (CANU) povodom Svjetskog dana knjige.
“Budući da živimo civilizaciju koju je napravila knjiga, ovaj bi dan morao spadati među najvažnije. Odabran je lijep datum koji podsjeća na dva najveća milenijumska imena evropske književnosti - Šekspıra i Servantesa”, rekao je Brković, podsjećajući da su obojica umrli na isti dan, 23. aprila 1616. godine...
Govoreći o važnosti knjige, istakao je da je koncept političke moći ključno preoblikovan knjigom.
“Nije slučajno da se izum štampanja poklapa sa početkom kraja feudalizma. Između ostaloga, Gutenbergov pronalazak, više nego bilo koji čin u istoriji, demokratizovao je znanje i poništio moć izdvojenih kastela i manastira, koji su ljubomorno čuvali svoje nemjerljivo vrijedne biblioteke. To je bio osnovni preduslov za razvoj i zamah gradova - feudalni koncepti moći već su bili na izdisaju. Naravno, politički, ta priča će trajati još nekoliko stotina godina, ali, valja znati - kada ih vidite, stvari su se zapravo, već odavno desile”, rekao je Brković i dodao da su svi kasniji presudni politički potresi nezamislivi i nemogući bez uloge knjige.
“I nije slučajno da gotovo sve distopijske vizije bliske ili udaljenije budućnosti isključuju knjigu, ili je, čak čine potpuno ‘nepodobnom’ i politički neprihvatljivom, upravo iz svih gore pobrojanih razloga zbog kojih se može smatrati opasnom”, smatra pisac i kolumnista.
Dan knjige je veliki dan, za Brkovića, kaže, najljepši među praznicima i najvredniji svetkovanja.
“Jer, Dan knjige je dan svijeta, dan čovjeka i dan slobode. Sve ovo, svijet, čovjek, sloboda, rođeno je u knjizi, i jednom će se u nju vratiti. U posljednji kosmički prah, prašinu riječi i znakova... Onu veliku borhesovsku Knjigu od pijeska. Zato vjerujem da su Knjiga i Grad dva najpresudnija koncepta u istoriji ljudske civilizacije”, navodi Brković i referiše na Cetinje, Obod i Oktoih...
“U slučaju Oktoiha, tog velikog i neočekivanog bljeska imaginacije jednoga vladara i jedne polumitske zemlje, gotovo da imamo bukvalno podudaranje rođenja Knjige i Grada, Oboda i Cetinja”.
Štampana knjiga je, ocjenjuje Brković, pokrenula niz procesa od kojih je svaki bio važna cigla u gradnji kule moderniteta evropskih naroda.
“Prije svega, štampa je svojom pojavom do maksimuma podstakla potrebu ljudi da nauče čitati, kao što je najdirektnije izazvala proces normativne standardizacije u gotovo svim evropskim jezicima. Zamah nove književnosti takođe je uslovljen ovim izumom. Promjena tona u književnosti, promjena publike: nije to više uski dvorski krug kojem se obraća pjesnik, već mnogo širi i raznovrsniji sloj drugačije radoznalih ljudi. Među čitaocima se razvija neka vrsta širokog bratstva po duhu koje ignoriše geografska ograničenja: izvješća o novim svjetovima uskoro će postati književna moda. Koja je bila zapravo samo naličje ordinarnog imperijalizma. Ali to je uvod u drugu priču”, navodi Brković i podsjeća da se ni tu ne završava spisak važnih događaja i procesa koje je pokrenula štampana knjiga i ponavlja:
“Koncept političke moći presudno je preoblikovan knjigom”.
Mogućnost i iskustvo štampe pospješilo je sveopštu polemičnost s kraja na kraj Evrope, kaže Brković i dodaje, kada je Crna Gora u pitanju, da se uvijek u adekvatnim prilikama, ne bez ponosa, naglašava da je Crnojevića štamparija prva državna štamparija. To, ističe on, nesumnjivo upućuje na vizionarstvo i svijest o kulturnoj misiji tadašnjeg vladara.
“Ali, ta činjenica umnogome određuje njenu suštinu i prirodu njenoga dometa, djelovanja na jedno društvo i jednu kulturu u konstituisanju... Ali, to što je Štamparija na Obodu bila “državna”, znači da je bio isključen dinamizujući momenat polemičnosti, odnosno onaj impuls koji je stvorio dijalošku kulturu. Obodska štamparija je, iz razumljivih razloga i dejstva konkretne istorijske zbilje, bila upućena na pravovjernost”, priča Brković.
Konstatuje da crnogorskoj kulturi (hronično) nedostaju jeretici koji rađaju dijaloško iskustvo važno za svaku kulturu i dodaje da je svaki jubilej Oktoiha i Crnojevića štamparije, svojevrsni pogled u ogledalo.
“Lako je danas zamišljati ono što se odavno desilo: eto, Đurađ Crnojević je bio pametniji od drugih... Ali, zamislite to vrijeme - štampa je novotarija, gotovo kao vještačka inteligencija danas, ili kvantni računari sjutra. Malo ko zna nešto o tome u Crnoj Gori, izuzev primorskih gradova gdje je štampa, prirodno, brzo odomaćena. Ali, okolojezerski prostor i dalje živi svoj medijevalni nokturno... Dakle, na samom izvorištu te grandiozne epohe, Crna Gora, ovaj prostor je u matici najvažnijeg duhovnog dešavanja. Čak i sa elementima “avangardnog” pristupa, kada je riječ o “ulozi” države. Sve to moglo bi da znači da je u tom trenutku, na početku te istorijske trke, zaostatak Crne Gore bio minimalan, ako ga je i bilo. Što se to desilo pa su naredna stoljeća pretvorena u jaz koji nas je ubjedljivo odvojio od kulturnog toka kome smo, ne samo namjerom, već organski, djelatno, prirodno, pripadali”, pita (se) Brković.
Kada istorija jedne zajednice počne Štamparijom, ističe on, a traje u besknjižju, onda je to ekstaza zaboravljanja - kobnog zaboravljanja sopstvene suštine.
“Kako se vratiti Knjizi, pitamo se pola milenijuma nakon što se ovdje desila Knjiga... Nakon Oktoiha i Psaltira, uslijediće, u Crnoj Gori, kada je riječ o knjigama, prazni vjekovi. Izvjesno da je bilo nešto knjiga po crkvama i manastirima, dobar dio tih knjiga raznesen je sredinom XIX vijeka, ali, to je drugo poglavlje crnogorske priče o (samo)zaboravljanju. Kada je riječ o kontinentalnoj Crnoj Gori stvari se mijenjaju tek u doba Petra II Petrovića...”, priča Brković.
No, crnogorska priča u istoriji jeste priča o emancipaciji, ocjenjuje on i kaže:
“Knjiga je, kako Barzan reče, kao biciklo - savršen oblik. I savršena poruka. Za sva vremena i za sve ljude. Zato, otvorimo prozore i knjige, to je jedini način da vidimo”, poručio je Brković na naučnoj tribini.
Autentičnost i urbanost
Balša Brković je od stupanja na književnu scenu, sredinom osamdesetih godina prošlog vijeka, promovisao novi književni senzibilitet i jasnu urbanu artikulaciju svoga pisma, podsjetio je u uvodnom obraćanju akademik Niko Martinović.
Balša Brković je rođen 25. aprila 1966. u Titogradu (Podgorici). Diplomirao je na Filološkom fakultetu Univerziteta u Beogradu, Odsek za opštu književnost i teoriju književnosti. Objavio je šest knjiga poezije, četiri romana, a njegova djela su prevođenja i objavljivana u Češkoj, Sloveniji, Albaniji. Priča “Oči Enropije Plamenac” objavljena je u prestižnom američkom izdanju “Najbolji evropski pripovjedači za godinu 2015”, u prevodu Vila Firta. Izbor iz Brkovićeve poezije objavljen je u Francuskoj.
Bivao je među finalistima, ali i osvajao brojne nagrade, među kojima je Miroslavljevo jevanđelje za najbolju knjigu proze u Srbiji i Crnoj Gori, kao i Ratkovićeve nagrade za najbolju knjigu poezije u 2017. godini. Poljski prevod zbirke poezije “Crno igralište” našao se 2020. godine među osam naslova za internacionalnu nagradu Evropski pjesnik slobode, koja se dodjeljuje u Gdanjsku.
“Brkovićeva poezija je od početka prepoznata kao autentična i samosvjesna. Zastupljen je u više nacionalnih, regionalnih i internacionalnih antologijskih izbora”, rekao je Martinović.
Bonus video:
