U sumiranju pređenog puta pokreta nadrealista koji je započeo prije 100 godina objavom Bretonovog Nadrealističkog manifesta, treba konstatovati dvije staze, pretežno paralelne, ponekad i odvojene.
Jedna je eminentno umjetnička s pravcem individualne slobode i istraživanja nepoznatih sila duše, kopanja i prevrtanja po snovima. Radi se o vjerovanju u višu realnost nesputane igre misli, asocijacija, konačno u svemoć sna - bez čega je teško ili nemoguće imati svojstva, odnosno neophodnu supstancijalnost.
Dimitrije Popović je, nedavno u ART-u, lijepim osvrtom prezentovao razne aspekte umjetnosti nadrealizma u domenu likovnosti, književnosti, teatra, muzike, baleta, mode, artističkih performansa.
Drugi, paralelni put nadrealizma je suočavanje s realnošću stanja u društvu što u krajnjem vodi idejama političke revolucije. I u ovom izboru nadrealisti su ostali vjerni idejama sna, jer put revolucije, kao i svi veliki projekti, počinje snovima.
Upravo je politička dimenzija nadrealističkog pokreta predmet ovog osvrta.
Stanje duha u Francuskoj između dva rata
Bez obzira na karakter univerzalnosti umjetničkih ideja nadrealistički pokret je dobrim dijelom trikolorni performans, dakle vrlo francuskih boja. On je neslučajno rođen u Francuskoj, zemlji revolucija i konzervativizma, kako nas to uči istorija. Samu riječ nadrealizam (surrealisme) je skovao Apoliner kojem će se nadrealisti trajno diviti.
Radi se o prostoru velikih intelektualnih debata koje postaju sastavni dio ”le roman national”, dakle, nacionalne priče u kojoj je prepoznat i francuski grandeur vremenom i kao usvojeni elemenat kolektivne nacionalne svijesti.
Govorimo o Francuskoj između dva svjetska rata, posebno 30-ih godina u kojima se odvijaju žive debate različitih umjetničkih i političkih pokreta na aktuelne teme kulturnog, istorijskog, političkog, ekonomskog karaktera. Tada je trebalo i mentalno metabolizovati prethodne velike istorijske događaje, od vojnog debakla kod Sedana 1870. kada je Pruska porazila Francusku Napoleona III, sve do francuskog revanša pobjedom u Prvom svjetskom ratu.
Tadašnju klimu, prilično opuštenu - u kojoj je i mirovna konferencija u Versaju kao i uloga Francuske na njoj nekritički dobila gotovo mitska svojstva - neko je nazvao produženi belle epoque, čak les annees folles (lude godine).
Pariz je opet na kulturnom planu preuzeo Berlinu primat evropskog centra, postavši neka vrsta evropskog salona umjetničke avangarde koja se ispoljavala predstvama, likovnim galerijama, filmom, romanima sa novim lingvističkim ekspresijama.
Hroničari su zabilježili da su u Parizu tog doba bili, ne samo prisutni, nego u modi, “obojena” umjetnost crnaca, ruski balet, svijet bajkovitih priča istoka, lingvističke akrobacije anglo - saksonske literature. Čak je odomaćena i umjetnost Kmera, pretežno zahvaljujući mladom piscu Andre Malrou koji je pored izvrsnih reportaža, zatim i romana, stigao da avanturistički provede u Hanoju i dane zatvora.
I manje rafinirana, moguće i većinska Francuska, se na svoj način zabavljala, obožavajući šešir Morisa Ševaljea, grudi Žozefine Beker, pesnice Žorža Karpentjea, bokserskog šampiona Evrope, glumca, pilota u ratu.
U toj atmosferi kao da nisu dovoljno primjećeni događaji u susjednim državama Italiji i Njemačkoj, najprije usponi autoritarno ksenofobičnih pokreta i lidera, vrlo brzo pretvoreni u rasističke doktrine i režime s imenima fašizam i nacizam.
Ipak, mnogi problemi - između ostalih i ekonomski, jer je velika ekonomska kriza u SAD imala negativne posljedice na industriju zapadnih zemalja 30-ih god. - su uticali na nove teme i javne debate o otvorenim političko socijalnim pitanjima. Naime, sve izoštrenije teme će polarizovati intelektualnu scenu. Tako će se francuski intelektualci polemički, sve više i ideološki, podijeliti kao u vrijeme Drajfusove afere, u dva tabora.
Jedna intelektualna struja, predominantno - galska, nacionalna, tradicionalno katolička, antisemitska, autoritarna. I druga, u najširem smislu - laička, liberalna, pacifistička, ljevičarska, internacionalna. Ova druga od početka podijeljenih ideja, posebno onih liberalno katoličkih i socijalističkih, uz nastupajuće komunističke.
Kod prvih su književnici kao Drio la Rošel i Luj Ferdinand Selin, filmski umjetnik Saša Gitri...
U drugom taboru liberalnih inspiracija su mnogi pisci, pjesnici, filozofi Andre Žid, Pol Valeri, Fransoa Moriak, Romen Rolan… U novim okolnostima francuski intelektualci se sve manje bave ranije centralnom temom svođenja računa s prošlošću prelazeći na sve izoštrenije teme nove, sve neizvjesnije epohe.
Oba tabara se konfrontiraju, ponekad i žestokim polemikama, ipak ne napuštajući zavidne intelektualne visine prethodno potvrđene njihovim visokim umjetničkim ostvarenjima.
Međunarodni događaji, poput odnosa prema Oktobarskoj revoluciji, Španskom građanskom ratu, kolonijalizmu, postaju nove teme polemika i raskola na intelektualnoj sceni.
Zanimljivo da se u tada u francuski ambijent intelektualnih rasprava pojavljuje jedna manje poznata, nezavisna ličnost iz vojnih struktura, Šarl de Gol sa zapaženim analizama vojnih prilika i strategija u knjigama Le Fil de l’epee (“Oštrica mača”) 1932. i Vers l’Armee de metier (“Vojska budućnosti”) 1934.
Može se uočiti u posljednjoj deceniji prije izbijanja Dugog svjetskog rata pojava neke vrste intelektualnog hodočašća. Pariski književni saloni, galerije, izdavačke kuće, teatri ostaju mjesta veoma žive kulturne produkcije, ali francuski pisci, umjetnici, filozofi kao da traže drugdje nova iskustva i intelektualne izazove.
Poznati književnik Andre Žid će poslije analize kolonijalizma u svojoj knjizi Voyage au Congo (“Put u Kongo”) otputovati 1936. u Sovjetski Savez. Žid, u javnosti poznat i kao pisac ljevičarske inspiracije i blizak komunistima, napisao je knjigu Povratak iz Sovjetskog Saveza u kojoj je prenio svoja negativna iskustva i razočarenaja prvom zemljom socijalizma. Uslijedio je brutalan napad francuskih komunista i ona rečenaca u listu, organu partije, da je očekivano razočerenje Žida u Sovjetski Savez “jer tamo nema homoseksualaca”.
Andre Malro nakon što je opisao fascinantne detalje, tajne kineske revolucije i istočnog svijeta, posebno 1933. god. u divnom romanu, La condition humaine (“Ljudska sudbina”) nastavlja svoje književno - političke avanture u Španiji gdje započinje građanski rat. Malro je tamo kao ratni pilot jedne republikanske eskadrile, dok će svoja iskustva u španskom građanskom ratu iskazati u svom, takođe slavnom romanu L’espoir, (“Nada”) 1937. god.
Intelektualci ljevice češće putuju u Španiju, oni desni mnogo više u Njemačku i Italiju.
Ali ima i izuzetaka, pa Selin putuje u Moskvu, gdje su nešto ranije Luj Aragon i Elza Triole preveli njegov, po svim kritikama, veliki roman Putovanje na kraj noći.
Krupan događaj na političkom planu, sa refleksijama na intelektualni život Francuske, je bilo osnivianje, zatim i izborna pobjede ljevičarskog Narodnog fronta koji je predvodio socijalista Leon Blum, filozof koji je, kao mlad, bio i pozorišni kritičar.
Nadrealisti i Komunistička partija
U navedenom ambijentu, u svakom slučaju vrlo burnom političko intelektualnom životu učešće nadrealista kao da nije moglo izostati.
Tada i započinje politička avantura nadrealista, dodatno skrećući pažnju javnosti na taj avangardni pokret.
Nije bilo teško pretpostaviti koju će stranu, u realnim okolnostima, izabrali vodeći nadrealisti Breton, Aragon, Elijar, kao i cjeli pokret. Opet je u pitanju tradicionalni izazov francuskih intelektualaca koji je najbolje sintetizovan onom klasičnom rečenicom - “da se ne radi o izboru naše epohe, nego našim izborima u njoj”.
Taj izbor, u sve zaoštrenijim idejno političkim prilikama u Francuskoj i u Evropi, nije mogao biti samo posljedica sna, njegove svemoći ili igre intuicije i asocijacija.
Uostalom, iako orginalna pojava, pokret nadrealista je imao svoje korijene i na neki način bio intelektualno - buntovnički nastavak kubizma, futurizma, dadaizma, anarhizma. Prije osnivanja nadrealističkog pokreta Breton i Aragon su pripadali idejama dadaizma koji se pojavio u toku rata 1916. god.
Isto tako i politički izbor nadrealista bio je izraz prethodnih istorijskih kretanja. Radi se o zajedničkim korijenima francuske ljevice.
Većina istoričara ističu pet istorijskih događaja od kardinalne važnosti za političke izbore na početku 20. vijeka: kulturološki pokret filozofa - prosvetitelja XVIII vijeka, Velika francuska revolucija 1789, Revolucija 1848, Pariska komuna 1871, Drajfusova afera krajem vijeka.
I nadrealisti su, među mnogima, nosili ovaj francuski istorijski prtljag, pretvoren u snagu i inspiraciju borbe za pravedno društvo i dostojanstvo pojednica.
Svemoć misli i mogućnosti jezika kao poetskog sredstva, nesputane igre asocijacija, sva ta otkrića slobode i kretativnosti čovjeka jesu bili elementi revolucije koje su nadrealisti nosili. Ipak uočavajući da se radi o individualnoj revoluciji ili subjektivnoj strani revolucije. Priznajući postojanje socijalnog problema kao suštinskog, nadrealisti se opredijeljuju za potpunu revoluciju koju mogu da izvedu samo političke snage. Smatrali su da spajanjem ideja Marksa, Frojda, Remboa se može ostvariti cilj revolucije, ili kako su govorili - preobraziti svijet i izmjeniti život. Postavljenim zadatakom su htijeli i javno pokazati da se ne plaše akcije, da mogu da budu borci, pa i politički, podređeni zajedničkom cilju.
Sve je vodilo pristupanju partiji političke i socijalne revolucije, a to je bila u postojećim uslovima Francuska komunistička partija.
Svoju obimnu knjigu Istorija francuske komunisitičke partije autor Žak Fove počinje ovako: “KPF je rođena u Turu, 30. decembra 1920. g. u 3 sata ujutro. Njena majka je imala 15 godina, njen otac koji je dolazio s Istoka iz zemlje proviđenja, je bio još mlađi”.
To je bila noć rascijepa u Socijalističkoj partiji kada se većina odazvala pozivu Lenjina, dok je Leon Blum vođa socijalista, tog jutra ostavši u manjini, ispratio drugove koji su se odvojili i postali komunisti slijedećim riječima: “Dok vi trčite u avanturu neko treba da ostane i čuva staru kuću”.
Od tada KPF je nova realnost francuske političke scene, u nekim momentima predstavljala je značajnu stranicu francuske istorije. Smatra se da je osvijetlila obraz Francuske hrabrošću njenih članova u Drugom svjetskom ratu. Zato se odmah poslije rata našla sa dva svoja ministra u prvoj vladi De Gola.
S druge strane radilo se o partiji beskrajno lojalnoj, zapravo potčinjenoj Bolješevičkoj partiji u Moskvi. I dugo je bila svojom politikom, organizacijom, ideološkim profilom izrazito staljinistička partija.
Paralelno, postojao je i fenomen, o tome su napisane mnoge knjige, da je francuska komunistička partija, iako dogmatska imala veliku privlačnost za intelektualce, makar mnogi kasnije i izlazili iz nje.
Još prije ulaska nadrealista u KPF, već su se nalazili u toj partiji mnogi intelektualci, među njima i dva velika francuska književnika, istina sa različitim ulogama u komunističkom pokretu - Anri Barbis i Romen Rolan, dobitinik Nobelove nagrade za književnost 1915. god.
Da pomenemo i neka imena poslije Drugog svjetskog rata, Nizan, Aragon, Moren, Lefevr, Garodi, Altiser… sa veoma bliskim Sartrom i Kamijem, saputnicima te partije.
Nadrealisti će se negdje 1927. približiti komunističkoj partiji postajući članovi KPF, čime kreće i uzbudljiva politička avantura s puno zanosa, događanja, polemika, konačno i neminovno - unutrašnjih kriza i raskola u nadrealističkom pokretu.
Osnovna kontradikcija ulaska nadrealista u Komunističku partiju se ogledala u pokušaju spoja nespojivog. Naime, kako pomiriti dva bazična pincipa; apsolutnu vrijednost individualne slobode kod nadrealista, njihovu odbojnost prema pojmovima - centar, sistem, konvencija, da ne govorim o cenzuri i s druge strane gvozdenu diciplinu kao conditio sine qua non funkcionisanja komunističke partije.
Drugo osjetljivo pitanje je bio odnos prema Sovjetskom Savezu. U KPF je vladala, ne samo totalna lojalnost Moskvi i III intenracionali, već je prva zemlja socijalizma bila velika ideološka inspiracija i putokaz francuskim komunisitima. Nadrealisti će se vremenom podijeliti i po ovom pitanju. Veliki pjesnik Aragon će ostati vjeran do kraja Rusiji, napisavši i “Istoriju Sovjetskog Saveza” u tri toma.
Utisak je, na osnovu događaja koji će uslijediti, da predstavnici ta dva tako različita pokreta, jedan politički drugi umjetnički, nisu na samom početku najbolje raspravili ideje koje su trebalo da ih eventualno povežu.
Ipak, u zajedničkoj “partiji revolucije” postojali su periodi udružene i strasne borbe sa puno idejnih uzleta i hrabrosti, posebno uoči rata i tokom francuskog Pokreta otpora.
Elijar je ušao u Komunističku partiju 1926. g, Aragan januara 1927. g. a iste godine će prvi čovjek francuskog nadrealizma Breton postati član KPF.
Breton se u nastalim okolnostima ubrzo našao u problemu autonomije nadrealističkog pokreta. Sintagma “stavljanje u službu revolucije” (sa svim službama tog pojma) je bila direktna suprotnost fundametalnoj ideji nadrealista, ideji slobode. Autor “Buketa bez cvijeća” će pokušavati da izmiri političke struje u pokretu. Sve se dešava kada paralelno pokret nadrealista na umjetničkom planu ostvaruje veliku popularnost, ogromno širenje ideja i uticaja na ljude u svijetu - u Engleskoj, Španiji, Belgiji, Njemačkoj, Čehoslovačkoj, Jugoslaviji, na drugim kontinentima, u SAD, Meksiku, Brazilu, Japanu…
Vremenom počinju veći raskoli, neki nadrealisti napuštanju komunističku partiju koja sa svoje strane isključuje nadrealiste iz partije. Tako su Breton i Elijar isključeni 1933.g. Sa određenim zakašnjenjem jedni i drugi otkrivaju da se ne može dijalektički materijalizam spajati sa nadrealističkim pojmovima ljubav, san, ludilo, mašta, halucinacije i drugim nepoznatim silama u ljudskoj duši. U KPF su shvatili i da nije moguće prebaciti nadrealiste na teren propagandne književnosti.
Luj Aragon je napustio nadrealisitički pokret ostajući cijelog života vjeran komunisitičkoj partiji.
Moris Nado, pisac poznate knjige Istorija nadrealizma to ovako opisuje:
“Aragonov odlazak predstavljao je ogroman gubitak za čitav pokret. U njemu nadrealizam nije izgubio samo jednog od svojih najboljih osnivača, nego i pjesnika nesvakidašnje darovitosti, čiji je ugled već bio ogroman…”
Aragon je ipak, uprkos vjernosti partiji, imao povremene, unutrašnje, ipak dozirane polemike, recimo kada se u partijskom listu Humanite pojavio kritički tekst o Majakovskom nakon njegovog samoubistva, uz komentar urednika da je nevjerovatno “da se neko ubije u zemlji socijalizma”. Tim povodom Aragon piše: “Ja sam zahvalniji Majakovskom što je svoj ogroman talenat, koji mu priznaje i Trocki, stavio u službu revolucije, nego što je, isključivo za sopstvenu korist, osvojio divljenje u blistavim slikama iz Oblaka u Pantalonama.”
Čarke, raskoli i odlasci iz nadrealističkog pokreta su imali i drugu stranu, dolazak novih članova, pa je recimo raniji ulazak Dalija, Bunjuela, Prevera i te kako doprinosio snazi, šarmu i daljoj popularnosti pokreta.
Ako su politički izleti nadrealista, posebno epizoda sa Komunističkom partijom, ostali najblaže rečeno kontroverzni, nadrealisitički umjetnički pokret je definitivno zauzeo visoko mjesto u svjetskoj književnosti i umjetnosti.
Bez sumnje nadrealizam je svojom pojavom pomjerio granice duha. Sada, nakon 100 godina postojanja nadrealizama, njegova istorija izgleda kao jedna uzbudljiva, na momante dramatična, u svakom slučaju, orginalna avantura duha koja nije prestala da traje.
Bonus video:
