Presuda Velikog vijeća Evropskog suda za ljudska prava u sporu Ališić i drugi nakon mnogo godina je konačno razotkrila kršenje ljudskih prava inostranih štediša od strane Republike Slovenije, a pogotovo njenih bankara povezanih sa visokom politikom. Mnogi koji su tada donosili sporne odluke, a zagovaraju ih i danas, posljednjim napisima u avgustu u dnevnom listu „Delo“ pokušavaju da opravdaju odluke o odbijanju isplate neprenesenih deviznih pologa štediša Ljubljanske banke izgovaranjem na tadašnje finansijske okolnosti i na raspad jugoslovenske federacije sa svim nejasnoćama koje je on donio, kao i drugim tezama kojima očigledno pokušavaju da preusmjere pažnju.
Tek je nekadašnji rektor Univerziteta u Ljubljani dr Jože Mencinger svojim 18 godina starim člankom ukazao na to da se radilo o nemoralnoj, pravno pogrešnoj i ekonomski štetnoj odluci. Evropski sud mu je dao za pravo. Za bolje razumijevanje tadašnjih okolnosti, kao i za bolje razumijevanje presude Evropskog suda za ljudska prava kojom su bile osuđene Slovenija i Srbija, te pogotovo za bolje razumijevanje reakcije oštećenih iz Hrvatske i Bosne i Hercegovine, potrebno je rasvijetliti tadašnje prikrivene i stvarne događaje u ratnim i poluratnim okolnostima u koje je preko svojih tajnih službi bila aktivno upletena i Republika Slovenija.
Devize su naime bile tada, pored zlata, u raspadajućoj Jugoslaviji jedino povjerenja vrijedno platežno sredstvo. Svuda su bile deficitarne. Zbog sve bliže vojne intervencije paravojnih grupa pod kontrolom srpskog vođe Slobodana Miloševića i sve više prosrpski orijentisane Jugoslovenske narodne armije (JNA), svim ugroženim republikama, pogotovo Hrvatskoj i BiH grozničavo su bile potrebne devize za kupovanje oružja, municije i druge vojne opreme za odbranu. No, ipak, je Slovenija u svemu tome imala vlastite ciljeve i politiku, a uz pomoć tajnih službi djelotvorno ih je i ostvarivala. Pri tome je aktivno tražila devize i uspješno ih izvlačila sa teritorije Hrvatske i BiH.
Afera Grubelič i singapurske puške
Godine 1990. u Sloveniji je izbila afera koja je odjeknula širom Jugoslavije. U Grosuplju su se okupljali prevareni kupci automobila kojima je preduzetnik Sandi Grubelič nudio na lizinig automobile zapadnih proizvođača, iako samo u zamjenu za konvertibilne novčanice. Od 7800 kupaca bilo je samo 1700 sretnika koji su dobili željeno vozilo, osam stotina njih dobilo je povraćaj novca, a drugi su ostali i bez auta i bez deviza. Sandi Grubelič je kasnije osuđen na zatvorsku kaznu iako je nikada nije izdržao u cijelosti.
Ali novinar Primož Kališnik već je u decembru 1990. u „Delu Plus“ razotkrio pravu pozadinu neobične preduzetničke ponude. S tim je devizama, naime, Slovenija u inostranstvu kupila singapursko oružje i municiju koje je u Sloveniju uz pomoć Izraela stiglo krajem 1990, kad je u Kočevskoj Reki trebalo „zamirisati na slovenačku vojsku“. Devize kojima je plaćeno to oružje dakle nisu bile samo slovenačke, nego su ih ne znajući i nehotice obezbijedili i mnogi prevareni kupci iz drugih jugoslovenskih republika.
Pet miliona maraka iz zagrebačkog SDK
Slijedili su novi podvizi. Iz hrvatske riznice slovenački organi su u ljeto 1991. izvukli više miliona maraka gotovine. U martu 1991. tadašnja slovenačka skupština odobrila je 400 miliona dinara za kupovinu oružja i taj novac je iz budžeta preko Slovenačke investicione banke (SIB) proslijeđen međunarodnom trgovcu oružjem Nikolaju Omanu. On je bio tada glavni dobavljač oružja za Sloveniju, prodavao je oružje i Hrvatskoj, kasnije je sarađivao s vođom bosanskih Srba Radovanom Karadžićem.
Prva isplata iz budžeta izvršena je 9. jula 1991. Dan kasnije sa Omanovog računa uplaćeno je 136 miliona dinara na račun Promdei banke u Zagrebu, prve privatne banke na području nekadašnje Jugoslavije. Vodio ju je poznati bankar Ibrahim Dedić koji je 1999. godine poginuo u atentatu. Njegovo ubistvo do danas nije razjašnjeno. Dedić je u sljedećim danima novcem iz slovenačkog budžeta finansijskim mahinacijama u zagrebačkoj poslovnici Službe društvenog knjigovodstva uspio da podigne oko 5 miliona njemačkih maraka koje su naoružani slovenački vojni specijalci uspjeli da prenesu u Sloveniju Nikolaju Omanu kojem su devize bile potrebne za kupovinu oružja za Sloveniju.
Hrvatska policija je ubrzo zatim pokrenula kriminalističku istragu i zamolila slovenačke kolege za pomoć. Umjesto pomoći u istraživanju ekonomskog kriminala slovenačka policija je osmislila plan kako da opstruira hrvatsku istragu. Istraga nikad nije bila uspješno zaključena, ali hrvatska strana vjerovatno dobro poznaje pozadinu malverzacije.
Zamjena dinara za devize na crnim tržištima po Jugoslaviji
Što se dogodilo s preostalih više od 250 miliona dinara iz slovenačkog budžeta? Prema svjedočanstvu učesnika kojeg su ispitivali slovenački kriminolozi, u ljeto 1991. uz pomoć albanskih kriminalnih struktura te dinare su mijenjali u konvertibilne valute po crnim tržištima na području tadašnje Jugoslavije. Njegove tvrdnje potvrdili su i drugi učesnici. Tako su novcem iz budžeta preplavili crno tržište, domaćinima koji su se borili da prežive vještački su digli kurs, dobijene devize su dovezli u Sloveniju i njima plaćali kupovinu oružja, najčešće međunarodnom trgovcu oružjem Konstantinu Dafermosu koji je poslovao u Beču.
Bilo je i više takvih posezanja u finansijsko područje Hrvatske i BiH koje su već bile pod ratnim napadima srpskih snaga. Po isteku brijunskog moratorijuma 8. oktobra 1991. Slovenija je uvela tolar, a jugoslovenske dinare makla iz opticaja. Ali dinarske novčanice nijesu potpuno uništili nego su ih u četiri kamiona od kojih je svaki prenosio tri tone novčanica u manjim apoenima, prevezli u Hrvatsku i BiH gdje su iznova kupovali devize na crnom tržištu. Kasnije su isti postupak nastavili pripadnici hrvatskih tajnih službi u BiH: kupovali su devize jugoslovenskim dinarima koje je Hrvatska sklonila iz opticaja. Slovenija je planirano i smišljeno izvlačila devize od stanovnika Hrvatske i BiH, a tim država su devize bile neophodne za kupovinu oružja za odbranu. Najlakše ga je tada bilo kupiti u Sloveniji, jer je Savjet za obranu pod vodstvom Milana Kučana odobrio prodaju oružja i municije iz skladišta JNA koje su osvojile slovenačke snage. Radilo se o više desetina hiljada tona oružja i municije. Samo vrijednost municije bila je procijenjena na pola milijarde tadašnjih američkih dolara.
Operativno, prodaju su vodili ministri Janez Janša i Igor Bavčar, učestvovale su tajne službe Vomo i VIS koje su vodili Andrej Lovšin i dr Miha Brejc. Oružje koje su tada prodavali u ime države Slovenije nije bilo njeno vlasništvo, nego vlasništvo JNA, dakle jugoslovenske federacije, i kao takvo bi moralo biti predmet ostavinskih rasprava. Zarade u ratu bile su izuzetno velike, a desetine miliona dolara i maraka nestale su na bankovnim računima u inostranstvu.
Milioni maraka za oružje iz skladišta JNA koje je bilo prodato u ljeto 1991. prema dogovoru slovenačke i hrvatske vlade bili su uplaćeni nekadašnjoj podružnici preduzeća „Iskra“ u Cirihu. O kako visokim gotovinskim iznosima se radilo, potvrdili su njemački kriminalisti koji su ispitivali poslovanje „humanitarne organizacije“ Third World Relief Agency (TWRA) sa sjedištem u Beču. Za pomoć Bošnjacima islamske države su između 1992. i 1995. na račune BiH uplatile više od 200 miliona dolara. Od te svote više od 80 miliona u gotovini je digao ovlašteni izaslanik predsjednika BiH Alije Izetbegovića Hasan Čengić koje tim novcem kupovao oružje i u Sloveniji.
Nesmiljeni rat za devize
To je manji dio tadašnjih tajnih aktivnosti koje ukazuju na to da se na području nekadašnje Jugoslavije bio ljuti boj za imetak, najviše u obliku deviza. Slovenija i Srbija pri tome su bile uspješnije. Slobodan Milošević i njegovi privilegovani „biznismeni“ uspjeli su da prenesu stotine miliona dolara na Kipar. Slovenački trgovci oružjem ratne profite radije su sakrili u Švajcarskoj i Austriji. Nakon rata, nastavio je bijeg kapitala iz čitavog regiona u inostrane banke i porezne oaze.
Gordijski čvor deviznih pologa štediša Ljubljanske banke tek je ljetos uspio da presječe Evropski sud koji je presudio da je Slovenija kršila ljudska prava inostranih štediša. Međutim pozadina rata za devize koji se odvijao u najstrožoj tajnosti, objašnjava dublje uzroke za neuređene i teške odnose među nekadašnjim republikama Jugoslavije.
Današnje spoljnopolitičke poteze Hrvatske i BiH i njihove tvrde pregovaračke pozicije do Slovenije treba pokušati sagledati i u svjetlu gore navedenih aktivnosti slovenačkih tajnih službi koje hrvatski i bosanskohercegovački žitelji poznaju - jer su ih iskusili na vlastitoj koži. Problematiku deviznih štediša i presudu Evropskog suda za ljudska prava nije moguće u cijelosti razumjeti bez pozadine djelovanja tadašnjih političkih elita i s njima povezanih obavještajnih službi. Najveća je ironija da su upravo državljani Hrvatske i BiH obezbijedili značajan dio deviza s kojima je Slovenija u inostranstvu kupovala oružje i municiju koje je potom prodavala upravo njima - i opet za devize. Račune za to ponovno će platiti državljani Slovenije.
Na račun trgovca oružjem iz Slovenije, Hrvatske i BiH uplaćeno 80 miliona dolara
Na računu međunarodnog trgovca oružjem Konstantina Dafermosa u mađarskoj banci između septembra 1991. i septembra 1993. skupilo se više od 80 miliona dolara uplata iz Slovenije, Hrvatske i BiH koje su potom prenijeli poljskim i ukrajinskim prodavcima oružja. Prihod u visini od 13 miliona dolara završio je u jednom od panamskih poduzeća. Dafermos je bio i lično povezan s uticajnim osobama iz Slovenije. U Panami je već 1989. godine ustanovio neko drugo poduzeće, zajedno s „ocem“ koncerna „Gorenje“ Ivanom Atelškom.
Ogromni razmjeri uplata
Danas kada ima mnogo slovenačkih preduzeća i finansijskih holdinga koji su zaduženi za više stotina miliona eura, navedeni iznosi ne čine se visoki. Ali o kolikoj se imovini zapravo radilo može objasniti podatak da je pri uvođenju tolara 8. oktobra 1991. Slovenija imala samo 170 miliona dolara deviznih rezervi. Samo u razdoblju od juna 1991. do aprila 1992. Slovenija je za pet brodova punih oružja koje su pristale u kopersku luku platila najmanje 47,1 miliona američkih dolara. Mnogo kupljenog oružja kasnije su sa dobitkom preprodali na hrvatska i bosansko-hercegovačka ratišta. Prodavali su ga za devize. U kabinetu direktora Voma Andreja Lovšina u jednom je razdoblju bilo pohranjeno čak 40 miliona maraka gotovine.
Članak je izvorno napisan za objavu u „Sobotni Prilogi“, subotnjem izdanju novina „Delo“. Više slovenačkih medija je iz različitih razloga ocijenilo da gornji članak nije primjeren za objavljivanje
Prevod: Irena Miličić
Galerija
Bonus video:
