Četvrt vijeka nakon pada Berlinskog zida, kritičari kažu da su postkomunističke reforme propale. Međutim, dokazi kažu suprotno. Tranzicione države u Evropi i Evroaziji su postale normalne države - ništa gore, a nekad i bolje od drugih država na uporedivim nivoima razvoja, piše američki spoljnopolitički časopis „Forin afers“.
Nad državama koje su smještene istočno od nekadašnjeg Berlinskog zida visi osjećaj propuštene šanse. Prije 25 godina, nade su bile velike usljed euforije koja ja pratila iznenadnu imploziju komunizma. Od Bratislave do Ulan Batora, činilo se da su demokratija i prosperitet nadohvat ruke. Danas je raspoloženje sumornije, navodi se u analizi Andreja Šlajfera, profesora ekonomije na Harvardu i Danijela Treismana, profesora političkih nauka na Univerzitetu Kalifornije u Los Anđelesu. Uz nekoliko izuzetaka, poput Estonije i Poljske, postkomunističke države se doživljavaju kao neuspjele, sa ekonomijama koje karakterišu penzioneri na ivici egzistencije i oligarsi koji se šepure, politiku odlikuje krađa izbora i diktatori u usponu.
Od bivše Jugoslavije do Čečenije i sada istočne Ukrajine, ratovi su sporadično izbijali tokom četrdesetak godina relativnog mira na evropskom kontinentu, ostavljajući za sobom enklave tinjajućeg nasilja. Za mnoge posmatrače, autokratski stisak ruskog predsjednika Vladimira Putina i agresivna geopolitika simbolizuju uopštenije demokratsko propadanje koje se širi sa istoka.
One of the most momentous days in recent history happened 25 year old today. #BerlinWall pic.twitter.com/1H85E0ZFWc
— James Bundy (@Bundy_James7) November 9, 2014
„Najgora stvar u vezi sa komunizmom je ono što dolazi poslije,“ rekao je poljski novinar i disident Adam Mihnjik, podsjećaju autori članka.
Šlajfer i Treisman kažu da se puno toga promijenilo od kada su postkomunističke države - 15 nasljednica Sovjetskog Saveza, 14 bivših država istočne Evrope, i bivši sovjetski satelit Mongolija - odbacili tiranije. Nisu sve promjene bile nabolje. Međutim, bila bi greška otpisati postkomunističke reforme kao propale, i to sa posljedicama daleko od tog regiona. Neki posmatrači, u svjetlu uspona Kine i globalne finansijske krize, nedavno su kapitalizam autoritarne države predstavili kao živahnu alternativu nefunkcionalnoj liberalnoj demokratiji. Pogrešno vjerovanje da je reforma tržišta propala u istočnoj Evropi potvrđuje tu zabludu, ističe se u članku.
Istina je da je preovlađujuća sumorna priča o postkomunističkom svijetu uglavnom pogrešna. Na stranu medijski prikazi, život se dramatično poboljšao širom bivšeg istočnog bloka. Postkomunističke države od početka tranzicije rapidno ostvaruju rast. Njihovi građani danas žive bogatije, duže i srećnije. Na više načina, te države sada djeluju kao bilo koja druga na sličnom nivou ekonomskoj razvoja, tvrde Šlajfer i Treisman.
Odbacujući model koji je nametnula Moskva, povinovale su se gravitacionoj privlačnosti svojih najbližih nekomunističkih susjeda. Države centralne Evrope su postale evropskije, a one iz centralne Azije više azijske. Njihovi putevi će narednih godina vjerovatno nastaviti da odražavaju dvije iste sile: globalne dinamike modernizacije i geografske privlačnosti.
Prije 25 godina, teško je bilo zamisliti da će se države istočnog bloka brzo priključiti globalnom mejnstrimu. Ipak, one su učinile upravo to. Tranzicija je imala svojih razočaranja ali sve u svemu, promjene od 1989. predstavljaju izuzetan uspjeh
„Forin afers“ piše da su sve postkomunističke zemlje prvobitno, u političkom smislu, bile autoritarne države kojima upravlja jedna stranka. Sve su imale propagandiste koji su govorili narodu kako da razmišlja, tajnu policiju da otkriva disidente i zatvore za kritičare režima. Sve su organizovale farsične izbore na kojima je njihova stranka osvajala više od 95 odsto. Sa izuzetkom Jugoslavije i Albanije nakon 1960, sve su dobijale naređenja iz Moskve, koja je poslala tenkove u Mađarsku 1956. i Čehoslovačku 1968. da uguši narodne ustanke, podsjećaju autori.
Sve države komunističkog bloka su imale centralno kontrolisane ekonomije. Većina ili sva imovina je pripadala državi, a cijene su određivali planeri a ne tržišta. Dominirala je teška industrija a usluge su zaostajale. U Sovjetskom Savezu, na vojsku je išlo do 25 odsto BDP krajem 1980-ih, u poređenju sa manje od šest odsto u SAD. Do 1986, sovjetske fabrike su proizvele zalihe od 45.000 nuklearnih bojevih glava.
Izlaženje potrošačima u susret nije bio prioritet. Da bi dobili stan 1980-ih, kandidati u Bugarskoj su morali da čekaju do 20 godina, a u Poljskoj do 30 godina; četvrtina osoba na sovjetskim listama čekanja su već bili penzioneri. Kupci automobila u Istočnoj Njemačkoj su morali da naruče 15 godina unaprijed.
Rumunski diktator Nikolae Čaušesku je sve građane podvrgao niskokaloričnoj dijeti ranih 1980-ih da bi uštedio novac za isplaćivanje stranog duga države. Ograničio je domaćinstva na sijalicu od 40 vati po prostoriji, grijanje na 14 stepeni Celzijusa a TV program na dva sata dnevno.
Kada se sistem srušio, pišu dalje profesori Šlajfer i Treisman, novi lideri širom bivšeg komunističkog bloka su se suočili sa ekonomijama u krizi. Inflacija je 1989. dostigla 640 odsto u Poljskoj, a 2.700 procenata u Jugoslaviji. Do 1991, kada se SSSR raspao, njegov BDP je opadao 15 odsto godišnje. Sve postkomunističke vlade su uvele reforme u cilju deregulisanja cijena, oslobađanja trgovine, balansiranja budžeta, smanjena inflacije, stvaranja konkurentnosti, privatizovanja državnih preduzeća i formiranja programa socijalne pomoći - iako su neki to radili brže i energičnije od ostalih. Te reforme su preoblikovale njihove ekonomije. Odustajući od centralnog planiranja, postkomunističke države su postale, u cjelini, naklonjenije tržištu nego ostatak svijeta. Do 2011, njihov indeks ekonomskih sloboda, koji je sastavljao kanadski Frejzer institut, iznosio je u prosjeku 7, u poređenju sa globalnom vrijednošću od 6,8.
Te države su, ukratko, transformisale svoje militarizovane, preindustrijalizovane sisteme kojima je dominirala država u uslužno orijentisane tržišne ekonomije zasnovane na privatnom vlasništvu i integrisane u globalne komercijalne mreže. Njihove ekonomske institucije, trgovina i regulatorni ambijent su prestali da se prilagođavaju marksističkim planovima i danas izgledaju kao i oni u drugim državama, sa sličnim nivoom prihoda.
Pored važnog poboljašanja životnog standarda, u analizi stoji da je najfundamentalnija transformacija u bivšem istočnom bloku bila politička i da građani većine tranzicionih dražava imaju vlade koje su slobodnije i otvorenije danas nego u bilo kom momentu u svojoj istoriji.
Koristeći najuobičajeniji metod ocjenjivanja političkih režima, Polity index, koji je sastavio Center for Systemic Peace, autori analize su postavili države na skali od nula (za potpune diktature) do 100 (za najjače oblike demokratije). Zemlje istočnog bloka su se 1988. kretale između pet (Albanija) i 40 (Mađarska), sa prosječnom ocjenom 20, što je bilo blizu rejtinga Egipta i Irana. Imajući u vidu njihove nivoe ekonomskog razvoja, komunističke države su se isticale kao krajnje autoritarne. Nakon revolucija 1989-91, regionalni prosjek je skočio i 2013. dostigao ocjenu 76. Danas je prosječna postkomunistička država slobodna koliko se očekuje s obzirom na njen prihod. Njih šest ima najvišu ocjenu, na ravnoj nozi sa Njemačkom i SAD.
Šlajfer i Treisman ističu da su postkomunističke države danas daleko od savršenih, ali da je većina njihovih razlika tipična za države u sličnim stadijumima ekonomskog razvoja. Sa nekoliko aspekata, one imaju bolji učinak nego što bi se očekivalo na osnovu njihovog prihoda, a u nekoliko slučajeva gdje zaostaju, gotovo uvijek idu u dobrom pravcu.
Kada je u pitanju korupcija, taj region rutinski prolazi loše u indeksima percepcije korupcije. Ovakav učinak ne iznenađuje ako se ima u vidu da se takve procjene stvaraju dijelom na osnovu ispitivanja međunarodnih poslovnih ljudi, za koje postoji vjerovatnoća da su pod uticajem loše slike tog regiona u globalnim medijima. Međutim, navode dalje profesori, stopa korupcije koju anonimno prijavljuju građani postkomunističkih država pokazuje drugačiju sliku. Te stope, iako visoke, su tipične za države sa sličnim nivoom prihoda. Ankete koju je Transparensi internešnal sproveo između 2010. i 2013. su pokazale da je manje ljudi prijavilo davanje mita u prosječnoj komunističkoj državi (23 odsto) nego u drugim državama (28 odsto).
Photoset: 25 years since the Berlin Wall fell! Was so amazing to be at such a historical place this year!... http://t.co/wZmStmkmYN
— Daniel Brown (@Dans_Pictures) November 7, 2014
Kao ilustrativni primjeri, u analizi se navode i inflacija i nezaposlenost. Većina postkomunističkih država je devedesetih bila pogođena rastom cijena i nezaposlenošću. Ipak, inflacija se do 2012. stabilizovala gotovo svuda.
Što se tiče visine prihoda, te države više ne stoje tako loše - iako njihovi građani izražavaju nezadovoljstvo zaposlenjem, vladom te sistemima obrazovanja i zdravstva. Stopa samoubistava, i dalje relativno visoka, je znatno opala od pada komunizma.
Ova studija prosjeka zamagljuje ogromnu razliku koja se pojavila nakon nestanka jednoličnosti nametnute od Moskve. Danas je kontrast između postkomunističkih država upadljiv. Poljska je napredovala u demokratiju slobodnog tržišta čiji prihod se više nego udvostručio od 1990; Tadžikistan je i dalje pretežno siromašna diktatura, na čijem čelu je isti lider duže od 20 godina.
Jedno od objašnjenja za različite ekonomske ishode je da su neke države podrile učinak tako što su previše agresivno radile na reformama. Po toj logici, sporiji, metodičniji pristup je omogućio druge države da ostvare uspješnije tranzicije. U članku se navodi citat ekonomiste Džozefa Štiglica iz 2002. u knjizi „Globalizacija i nezadovoljstvo“: „Politika postepenog pristupa vodi do manjeg bola na kraći rok, veće socijalne i političke stabilnosti i bržeg rasta na duži rok. U trci između kornjače i zeca, izgleda da je ponovo pobijedila kornjača“. Šlajfer i Treisman ocjenjuju da se ovo objašnjenje svidjelo onima u bivšem sovjetskom bloku koji su doživjeli liberalizaciju kao prijetnju njihovim privilegijama i onima na Zapadu koji nisu vjerovali silama tržišta. Ističu, međutim, da je to bilo pogrešno jer su do sredine 1990-ih, države koje su objeručke prihvatile reforme, prestigle one koje su ih odložile.
Pored ove razlike, još jedan upadljivi šablon proističe iz bilo koje mape ovog regiona, piše „Forin afers“. Stara predviđanja da će sve tranzicione države na kraju podsjećati na zapadne nikad se nisu ostvarila. Države se jesu približavale, ali različitom cilju: svojim susjedima. Na brojne načine, postkomunističke države su postale poput nekomunističkih koje su najbliže njihovim granicama.
Baltičke su se približile Finskoj a kavkaske Iranu i Turskoj. Centralnoazijske države su postale sličnije Avganistanu i Iranu. Zemlje centralne Evrope su se primakle Austriji i Njemačkoj, ali su ih povremeno privlačili susjedi na istoku. Profesori Šlajfer i Treisman ukazuju da postoji nekoliko izuzetaka od ovog pravila - prije svega Bjelorusija, koja je postala daleko autoritarnija od susjednih nekomunističkih država, ali da su se u većini slučajeva bivši sovjetski sateliti stopili sa svojim okruženjem.
Karakteristike najbližih nekomunističkih susjeda svake države 1990. nude moćne nagovještaje o tome kako će se ta država nadalje mijenjati. Uzimajući u obzir startnu poziciju svake države, što su bogatiji, demokratskiji i ekonomski liberalniji bili njeni nekomunistički susjedi, to su one na kraju postale bogatije, demokratskije i ekonomski liberalnije. Ponekad su susjedi direktno uticali na razvojne izglede država, kao kada su islamistički ekstremisti napali Tadžikistan preko granice Avganistana, ili kada su njemačke kompanije otvorile fabrike u Češkoj Republici. Međutim, važniji podstrekač konvergencije vjerovatno su bile elementarne kulturne karakteristike koje su prethodile i komunizmu i sadašnjim nacionalmim granicama, stoji u analizi.
Prije 25 godina, teško je bilo zamisliti da će se države istočnog bloka brzo priključiti globalnom mejnstrimu. Ipak, one su učinile upravo to. Tranzicija je imala svojih razočaranja ali sve u svemu, promjene od 1989. predstavljaju izuzetan uspjeh. Vrijeme je da se promisli o pogrešnoj percepciji o tom periodu. Tržišne reforme, pokušaji izgradnje demokratije i borbe protiv korupcije nisu propali, iako još nisu kompletni. Tvrdnju da bi postepeni put ekonomskih reformi bio efektniji i manje bolan opovrgavaju dokazi. Postkomunistička tranzicija ne otkriva neadekvatnost liberalnog kapitalizma ili nefunkcionalnosti demokratije. Ona zapravo demonstrira da su i jedni i drugi superiorni i obećavajući, zaključuje se u analizi „Forin afersa“.
Brže reforme su ekonomski manje bolne
Upoređivanjem ekonomskog učinka „radikalnih“, „postepenih“ i „sporih“ reformista, zaključuje se da su brže i detaljnije reforme manje ekonomski bolne.
Na početku tranzicije, mnoge države iz radikalne grupe su imale veći pad BDP nego postepeni reformisti. Ali, nakon tri godine, radikalne su ostavile postepene za sobom.
U međuvremenu su spori reformisti prošli najgore i danas su iza ostale dvije grupe. Autori analize kažu da je nezaposlenost do sada pogađala spore reformiste, poput Jermenije i Makedonije, jače nego ostatak tranzicionih država. Sve u svemu, nema dokaza da postepeni pristup smanjuje bol tranzicije.
Rusija da bira stagnaciju, ili razvoj sa demokratizacijom
Prije deset godina, Šlajfer i Treisman su takođe u „Foris afersu“ ustvrdili da je Rusija postala „normalna država“ i spekulisali da će se taj rast nastaviti, modernizujući usput njeno društvo. Sada kažu da se to predviđanje ostvarilo: Ruski BDP po glavi stanovnika se povećao dodatnih 39 odsto od 2004, a upotreba Interneta učetvorostručila, i u tome je prestigla Grčku.
Na političkom polju, ukazali su na dva moguća scenarija. Prvi je predstavljao „povećano demokratsko nadmetanje i pojavu energičnijeg civilnog društva“. Drugi je prognozirao „klizanje u autoritarni režim kojim bi upravljali profesionalci iz bezbjednosnih službi pod maskom formalnih demokratskih procedura.“
Pretpostavka da će Rusija zauzeti pravac negdje između ove dvije krajnosti ispostavila se kao previše optimistična, ocjenjuju profesori, ističući da je pedsjednik Rusije na kraju izabrao ovu drugu opciju.
Putinov autoritarni zaokret jasno čini Rusiju opasnijom, ali je ne čini, za sada, politički abnormalnom, piše u analizi. Na tabeli Polity indeksa država u odnosu na njihove prihode, Rusija i dalje odstupa samo blago od ukupnog obrasca. Za zemlju sa ruskim nacionalnim dohotkom, prognozirana Polity ocjena je 2013. godine bila 76 na skali od 100. Rezultat Rusije je bio 70, ravnopravno sa Šri Lankom i Venecuelom.
Ako Rusija postane još bogatija a da se politički ne liberalizuje, sigurno će postati abnormalna. Od nje su danas bogatije samo tri grupe država: razvijene demokratije, diktature bogate naftom (mahom u Persijskom zalivu) i komercijalne gradovi-države kao što su Singapur i Makao. Rusija svakako ne može postati grad-država i ne posjeduje dovoljno prirodnih resursa da bi postala diktatura u arapskom stilu. (Njen godišnji prihod od nafte i gasa iznosi 3.000 dolara po stanovniku, u poređenju sa kuvajtskih 34.000 dolara.) Stoga će, prema mišljenju Šlajfera i Treismana, očigledno morati da bira između stagnacije i ekonomskog razvoja u tandemu sa većom demokratizacijom. Trenutno se čini da je Kremlj posvećen ovoj prvoj opciji, ali bi se njegovi prioriteti mogli promijeniti vremenom.
Bonus video:
