Kada je zet predsjednika Tajipa Erdogana iznenada dao ostavku na funkciju ministra finansija krajem 2020, četiri zaposlena u vodećem turskom dnevnom listu kazali su da su dobili jasne instrukcije od menadžmenta: ne izvještavajte o ovome dok vlada ne kaže da možemo.
Vijest o ostavci Berata Albajraka, koju je objavio u nedjelju veče na nalogu na Instagramu, prenijeli su međunarodni i nezavisni turski mediji. Turska lira je skočila usljed nada da će posrnula turska ekonomija krenuti novim pravcem.
Međutim više od 24 sata, provladine televizijske stanice i listovi koji dominiraju nacionalnom medijskom scenom bukvalno su ćutale o najdramatičnijoj smjeni unutar Erdoganovog užeg kruga.
Ova epizoda ilustruje kako su turski mejnstrim mediji, gdje su se nekada suprotstavljale ideje, postao dio uskog lanca komande koji određuje naslove, naslovnice i teme televizijskih debate. Razgovori sa desetinama izvora u medijima, vladinim zvaničnicima i predstavnicima regulatornih agencija pružaju uvid u način na koji funkcioniše industrija koja je pala zajedno sa drugim nezavisnim institucijama koje je Erdogan podvrgao svojoj volji, zajedno sa, kako kažu kritičari, pravosuđem, vojskom, centralnom bankom i velikim djelovima obrazovnog sistema.
Pritisak vlade i medijska samocenzura su podjednako krivi, kazali su sagovornici Rojtersa.
Uređivačku politiku često diktiraju zvaničnici vladinog Direktorata za komunikacije, koji se bave medijskim odnosima, kazalo je za Rojters više od deset upućenih izvora. Direktorat je stvorio Erdogan, zaposlivši oko 1500 ljudi sa sjedištem u tornju u Ankari. Na njegovom čelu se nalazi bivši akademik, Fahretin Altun.
Altunovi zvaničnici izdaju instrukcije telefonom ili preko Whatsapp poruka u kojima se urednicima obraćaju sa “brate”, kazali su izvori britanske agencije.
Kada je Rojters kontaktirao Direktorat za komentar, jedan visoki vladin zvaničnik upoznat sa Altunovim pristupom kazao je da “apsolutno nije tačno” da Altun određuje uređivačku politiku. Altun “povremeno obavještava urednike i novinare jer je to dio njegovog posla. Ipak, to nikada nije rađeno na način koji bi se mogao smatrati miješanjem u uređivačku nezavisnost medijskih organizacija ili kršenjem slobode štampe”.
Erdoganove pristalice imaju druge instrumente da utiču na medijsko izvještavanje. Najveće medijske brendove kontrolišu kompanije i ljudi bliski Erdoganu i njegovoj AK partiji (AKP) nakon niza kupovina počev od 2008.
Prihodi od državnog marketinga se kanališu uglavnom provladinim medijima, pokazalo je istraživanje koje je sproveo Rojters. Sa druge strane, regulatorne agencije čije članove imenuje vlada kazne za kršenje turskog novinarskog kodeksa izriču skoro isključivo nezavisnim ili opozicionim medijima, navodi Rojters.
”Mejnstrim mediji u Turskoj više služe funkciji prikrivanja istine nego izvještavanju”, kazao je za Rojters Faruk Bildiridži, novinar koji je radio 27 godina, do 2019, u najvećem turskom listu “Hurijetu”, gdje je takođe bio ombudsman. Od promjene vlasnika 2018, i “Hurijet” je postao provladin.
”Novinarski posao su zamijenili napori da se dodvore vladajućoj partiji i shvate kakve su njihove želje”, kazao je Bildiridži. “Partija daje instrukcije za utvrđivanje agende... a glavni urednici, dopisnici iz Ankare ili direktori televizijskih programa su glavni kontakti” sa partijom i Direktoratom za komunikacije.
U prvobitnom saopštenju za Rojters, Institut za medije (BIK), podružnica Direktorata koji nadzire štampane medije i njihove portale, odbacio je kritike da je postao instrument za cenzuru koji kažnjava negativne priče o vladi. “U saopštenju se navodi da se “ne bave” “stavovima i ideologijom” medija.
Nakon toga, 10. avgusta, BIK je saopštio da je suspendovao izdavanje kazni zbog kršenja etike nakon što je Ustavni sud Turske podržao nekoliko žalbi protiv Instituta od strane nezavisnih listova. U odluci Suda navodi se da je BIK “prekršio slobodu izražavanja i slobodu štampe” i poziva se parlament da izmijeni relevantne zakone. Vlada nije komentarisala presudu.
Regulator elektronskih medija, Vrhovni savjet za radio i televiziju, odbacio je navode da djeluje kao cenzor ili da prima instrukcije od Erdogana.
U maju, Erdoganova vlada je predložila zakon za koji tvrdi da je usmjeren protiv medijskih “dezinformacija” a da pritom nije definisala šta je to, u potezu za koji pojedini aktivisti za zaštitu slobode govora kaže da će pojačati ofanzivu protiv kritičkog izvještavanja. U jednom članu predloženog zakona navodi se da se svako ko širi lažne informacije u vezi sa bezbjednošću i javnim poretkom može suočiti sa kaznom od tri godine zatvora. Parlament će razgovarati o zakonu kada se vrati sa odmora u oktobru.
Direktorat
Altun, čovjek koji upravlja medijskom mašinerijom, bio je relativno nepoznat u novinarskoj branši 2018. kada ga je Erdogan imenovao za predsjednika novoosnovanog Direktorata za komunikacije. Altun, 45, prethodno je radio na univerzitetima i u jednoj tadašnjoj provladinoj organizaciji.
Direktorat, sa godišnjim budžetom od oko 680 miliona lira (38 miliona dolara), ima zadatak da koordiniše vladinu komunikaciju. Nastao je iz starog Direktorata za medije, štampu i informacije, čija je glavna uloga bila izdavanje akreditacija novinarima. Međutim, njegove odgovornosti su mnogo veće, uključujući i suprotstavljanje “sistemskim kampanjama dezinformacija” protiv Turske preko jedinice koju je Direktorat osnovao ove godine.
Tijelo zapošljava medijske posmatrače, prevodioce i osoblje za pravne poslove i odnose sa javnošću unutar i van Turske. Ima 48 predstavništava u 43 strane zemlje. Te ispostave nedjeljno podnose izvještaj o tome kako Tursku opisuju u stranim medijima, kazao je za Rojters upućeni izvor.
”To je ogromna infrastruktura, ali odluke se donose na samom vrhu od strane Altuna i njegovih zamjenika”, kazala je ta osoba, koja je željela da ostane anonimna.
Kada se dogodi velika vijest koja može izazvati problem za Erdogana ili njegovu vladu - naročito ukoliko se odnosi na ekonomiju ili vojsku - Altun obično zove urednike i novinare kako bi napravili plan izvještavanja, kazala je ta osoba.
Pošto je Albajrak podnio ostavku na dužnost ministra finansija, navodeći zdravstvene razloge, četiri izvora su kazala da je Altun tražio da mediji ćute dok Erdogan ne prihvati ostavku uz saopštenje naredne večeri. Tek tada su vijest o ostavci Albajraka prenijele velike turske televizijske stanice i listovi.
”Trideset dugih sati smo čekali zeleno svjetlo za izvještavanje”, kazao je jedan veteranski urednik u državnoj televiziji TRT.
Erdogan se suočio sa još jednom krizom u februaru 2020. godine zbog koje je Direktorat kontaktirao urednike redakcija: vazdušni napad na sjeverozapadu Sirije, gdje su tada djelovali ruski avioni, u kojem je stradalo preko 30 turskih vojnika. Bio je to najsmrtonosniji napad na turske oružane snage u posljednjih tri decenije.
Ipak narednog jutra, mejnstrim televizijske stanice su otvarale informativne emisije da drugom pričom: spor sa Evropskom unijom oko migranata iz Sirije. Izvještavanje o napadu je bilo ograničeno na zvanična saopštenja iz vlade. Tri upućena izvora kazala su za Rojters da su urednici radili ono što je Direktorat tražio od njih.
”Upućen je zahtjev da se ne dijele informacije”, kazao je za Rojters jedan veteranski novinar. “U tom slučaju ne možete koristiti ništa osim zvaničnih saopštenja”.
Visoki vladin zvaničnik je negirao tvrdnje izvora britanske agencije. Na uopšteno pitanje da li Direktorat daje konkretne instrukcije redakcijama, zvaničnik je kazao da “ni na koji način ne daje instrukcije menadžmentu medija”.”Zvaničnik je međutim objasnio da je “savršeno prirodno obavijestiti novinare o kontekstu određenih javnih saopštenja u cilju sprečavanja obmanjivanja javnosti. Takva obavještavanja sprovode se kroz različite kanale”.
Dogovori i nepovjerenje
U nizu akvizicija tokom više od decenije glavne medijske grupe dospjele su u ruke kompanija i ljudi bliskih Erdoganu i njegovoj AKP.
Proces je počeo 2008. kada je Turkuvaz medijska grupa, koja podržava vladu, kupila dnevni list Sabah i televiziju ATV. Ti mediji su sada najveći branitelji vlade. Iz Turkvaza nijesu odgovarali na Rojtersove upite za komentar.
Državni stisak medija pojačan je nakon pokušaja puča 2006. godine, za koji je Erdogan okrivio pristalice sveštenika u egzilu Fetulaha Gulena. Koristeći ovlašćenja u vanrednim okolnostima, turska vlada je zatvorila oko 150 medija, od koji su mnogi navodno bili povezani sa Gulenom.
Posljednje veliko medijsko preuzimanje dogodilo se 2018. godine, kada je medijski tajkun Ajdin Dogan, koji je bio protivnik Erdogana, prodao “Hurijet” i druge medije provladinoj Demiroren grupi, koja se između ostalog bavi energetikom, igrama na sreću i nekretninama. Dogan se prethodno godinama bio pod pritiskom vlade.
Iz Dogan grupe za Rojters su kazali da su napustili medijski biznis 2018. u okviru restrukturiranja i odbili su da komentarišu da li su bili pod pritiskom da prodaju.
Kupovinom Dogana završena je promjena mejnstrim medijske scene koja stoji iza Erdogana. U izjavi za Rojters iz Demirorena, najveće medijske kompanije u Turskoj, navodi se da britanska agencija “nastavlja sa pristrasnim, manipulativnim i provokativnim stavom. Ona nastavlja manipulativnu strategiju o Demiroren medija grupu kako bi nahuškala jabvnost i obmanula je”.
”Batina”
Listovi i elektronski mediji koji su preživjeli a i dalje kritikuju vladu suočeni su sa “batinom” medijske regulatorne agencije, kazao je za Rojters Osman Vedud Esidir, profesor žurnalistike na Firat univerzitetu u Elazigu. Esidir je prethodno radio za regulatornu agenciju BIK, a napustio ju je 2018. zbog spora oko lokacije njegovog radnog mjesta.
Kada BIK procijeni da je neki članak prekršio njihov etički kodeks, kažnjava list obustavljajući državni marketing - reklamiranje od strane vladinih i bliskih institucija, poput državnih banki.
Rojters, na osnovu uvida u izvještaje BIK-a, navodi da je u 2019. i 2020. Institut procijenio da su članci o korupciji “protvni javnoj etici” ili da “stvaraju pogrešan utisak”, kao i novinarski izvještaji u kojima se kritikuje vlada.
Obustava reklamiranja državnih institucija u najvećem nacionalnom listu, sa sjedištem u Istanbulu, pojačana je 2020.
Na meti je uglavnom bilo pet najuticajnijih nezavisnih listova. Oni su uskraćeni za oko 4 miliona lira prihoda od marketinga, koje je BIK rasporedio na druge medije.
Jedan od tih listova, “Evrensel”, čija je trogodišnja zabrana državnog marketinga postala stalna ranije ovog mjeseca, naveo je da se “proizvoljne” kazne odražavaju na njihove finansije. BIK se “u potpunosti transformisao u mehanizam cenzure za medije čije priče uznemiravaju vladu”, kazao je Fatih Polat, glavni i odgovorni urednik.
Turski Ustavni sud je 10. avgusta objavio detaljnu presudu o žalbama nezavisnih listova, uključujući “Evrensel”, da je BIK prekršio slobodu izražavanja i slobodu medija kaznama obustave reklamiranja. Sud navodi da su postupci BIK-a “otišli dalje od regulisanja etičkih vrijednosti medija i da su se pretvorili u sredstvo kažnjavanja”. Preporučuje se da parlament izmijeni relevantne zakone. BIK je zauzvrat naveo da će privremeno obustaviti procjenjivanje medijske etike.
”Strategija vlade je da svi gledaju, slušaju i čitaju samo ono što vlada priča”, kazao je Esidir, profesor žurnalistike.
BIK-om upravlja Džavit Erkilindž, kojeg je Erdogan imenovao u aprilu.
Ebubekir Sahin, koji je na čelu RTUK, regulatorne agencije za radio i televiziju, jedan je od šest sadašnjih članova odbora koje su imenovali AKP i njeni saveznici.
RTUK je u prvih šest mjeseci prošle godine izdao 22 novčane kazne u vrijednosti od 5 miliona lira nezavisnim kanalima, kazao je Ilshan Tasči, jedan od tri člana odbora koje imenuju opozicione partije.
”Nijedan provladin kanal nije novčano kažnjen u tom periodu”, kazao je on za Rojters. On je opisao RTUK kao “zavisan od instrukcija vladajuće partije i palate”.
Sahin odbacuje navode da regulatorna agencija djeluje kao cenzor ili da im Erdogan govori što da rade. “Nijednom nije stigla instrukcija od našeg časnog predsjednika ili onih oko njega o kaznama medijima ili u vezi sa našim radom i procedurama”, kazao je on.
Merdan Janardag, glavni urednik Tele1, kazao je za Rojters da su samo prošle godine tom mediju izrečene kazne u vrijednosti od otprilike šest miliona lira. Janardag je kazao da je kanal kažnjen zbog izvještavanja koje nije u skladu sa turskom spoljnom politikom i zbog vrijeđanja sultana Abdulhamida II, jednog od posljednih vladara Otomanskog carstva, kojem se dive mnoge pristalice AKP.
Janardag je RTUK nazvao “instrumentom represije” koji kažnjava etičke i nezavisne medije poput njegovog na “ideološkim i političkim osnovama”. “To je finansijski iscrpljujuće”, kazao je Janardag.
Samocenzura
Službenici u Altunovom Direktoratu redovno šalju poruke preko Whatsapp aplikacije članovima redakcija mejnstrim medija usmjeravajući ih da naglase ili izbjegnu određene komentare iz kabineta ili članova partija, navodi Rojters na osnovu uvida u prepisku. AKP poslanici redovno zovu redakcije kako bi zahtijevali da određeni govori budu prenijeti ili da promijene način na koji su predstavljeni, kazalo je nekoliko novinara. Jedan izvor je rekao da urednici često govore novinarima da je Direktorat za komunikacije promijenio naslov ili sadržaj članaka, “a mi moramo biti u koordinaciji sa njima”.
Samocenzura je sada uglavnom automatska u mejnstrim medijima, kazalo je nekoliko izvora iz industrije. U nekom obliku postoji već godinama.
”Ova vlada je kao vaše dijete ili ljubavnik”, kazao je drugi veteranski novinar komentarišućui samocenzuru. “Možete odlično pretpostaviti šta ih uznemirava ili nervira”.
Izborni test
Uoči predsjedničkih i parlamentarnih izbora narednog juna, istraživanja pokazuju da će nezvanični šestočlani opozicioni savez osvojiti većinu u parlamentu i da će potencijalni izazivači poraziti Erdogana u drugom krugu izbora.
Za medije, lokalni izbori u martu 2019. nude uvid u to što ih očekuje, kazali su politički analitičari. To glasanje se smatra najvećim izbornim porazom Erdogana, a glavna opoziciona Republikanska narodna partija (CHP) porazila je kandidate za gradonačelnika iz redova AKP u Istanbulu i Ankari - uprkos Erdoganovoj višemjesečnoj kampanji.
U noći glasanja, na osnovu 98,8 odsto prebrojanih glasova Ekrem Imamoglu iz opozicione CHP bio je u prednosti u Istanbulu, a državna agencija Anadolija je iznenada prestala da objavljuje rezultate. Anadolija, koji je jedini medijski izvor za izborne rezultate, nije objasnila obustavu i nije proglasila pobjednika.
Zaposleni u četiri mejnstrim medija opisali su stanje paralize i zbunjenosti dok su urednici čekali instrukcije iz Direktorata ili drugih zvaničnika. U jednom listu, urednici su se okupili oko stola i razgovarali kako da napišu naslove koji opisuju rezultate na način koji neće uznemiriti vladu, kazala je jedna osoba za Rojters. “Bukvalno su se mučili da napišu naslov”, kazao je veteranski novinar.
Kada su obje strane proglasile pobjedu u Istanbulu, mejnstrim TV kanali su objavljivali govore Erdogana i članova AKP uglavnom ignorišući Imamoglua.
Tek narednog jutra nacionalna izborna komisija je objavila zvanične rezultate. Imamoglu je bio u prednosti u Istanbulu. AKP je osporila rezultat, što je dovelo do ponovnog brojanja, a kasnije i novih izbora na kojima je Imamoglu pobijedio osvojivši 54 odsto glasova.
I vijest o Nobelovoj nagradi za Pamuka morala da čeka Erdogana
Urednik TRT je kazao da kada je Orhan Pamuk dobio Nobelovu nagradu za književnost 2006 - prvi Turčin koji je ikada osvojio tu prestižnu nagradu - državni emiteri nijesu pomenuli tu vijest dok Erdogan, koji je tada bio premijer, nije uputio zvaničnu čestitku. “To je bilo olakšanje koje i dan-danas pamtim, jer nikada ne bismo izvještavali o tome da nije bilo čestitki”, kazao je urednik.
Pamuk je za Rojters kazao da nije bio svjestan da je TRT odlagao izvještavanje o njegovoj nagradi 2006, kada su mediji bili “relativno slobodni” u odnosu na danas. “Tokom mojih 50 godina pisanja, mediji/redakcije i izvještavanje nikada nije toliko bio pod uticajem vlade kao danas”, naveo je pisac u mejlu za Rojters.
Prevela i priredila:
N. Bogetić
Bonus video:
