Dilema o starom gornjezetskom (crnogorskom) stanovništvu, od koga je najveći dio “iščezao” tokom 17. i 18. vijeka, veoma je intrigirala Andriju Jovićevića. Stoga je tom pitanju posvetio priličnu pažnju. Što je u kulturnoantropološkom i genealoškom smislu više nego dragocjeno. Jer, da to nije učinio ostali bi bez mnoštva važnih podataka i sve bi zauvijek palo u zaborav.
Iščezla bratstva
Jovićević, pored ostalog, bilježi mnoga neobična prezimena o kojima se prije sto godina još živo pripovijedalo po crnogorskim selima.
Tako su, na primjer, u Ljubotinu bila upamćena bratstva Pur, Grukale, Tica i Škulj. U Jeksi Škrapulja, Frnco, Dos i Macale, u Seljanima Mitale i Kapruc. U Dobrskom Selu Lunj i Skroput, u Građanima Kosjerača, Spanović i Trhalja.
Jovićević je uočio da su predanja o starincima varirala od kraja do kraja, zavisno od vremena dolaska novih doseljenika, kao i njihovog odnosa prema “starosiocima”. Ponegdje je pamćenje bilo živo, a ponegdje ga skoro i nije bilo. Tamo gdje nije bilo suživota, prekidala se i nit usmene predaje, pa niti je bilo sjećanja na starince, niti su preuzimane njihove priče o prošlosti i njihovoj istorijskoj ulozi. Ovim nikako ne želim da pridam veću važnost starom stanovništvu u odnosu na mlađe. Jer, svi žitelji crnogorskih brdskih predjela su u različitim vjekovima nosili svoje teško breme. Ali, za razliku od kasnije opštepoznate crnogorske epopeje, ove starince prekriva neprozirna koprena.
Zasluga
O njihovom istorijskom doprinosu vlada iskrivljena optika. Jer, iako to nije teško zaključiti, mnogima će djelovati kao potpuna “novost” da su ovi starinci igrali značajnu ulogu u crnojevićkom dobu, kao i u usponu Stefaničine države 1452-1453. Pri čemu to nije bio njihov jedini značaj. Kome drugome, ako ne njima, pripada veliki ili najveći dio zasluge u davnašnjim pobjedama, poput one koju je “ujedinjena crnogorska vojska” izvela nad Ali-pašom u Lješkopolju 1604. godine kada je skadarski sandžak-beg, kako svjedoči Marijan Bolica, “uspio da utekne preko Morače samo zahvaljujući dobrom konju”.
Istorijski je kuriozitet da se potpuno ista stvar dogodila i vijek i po ranije (u septembru 1452.) kada je Toma Kantakuzin, vojskovođa despota Đurđa Brankovića, jedva utekao preko Morače pred Stefaničinom vojskom.
Diskriminacija
Nije, dakle, teško doći do zaključka da je to staro stanovništvo u svom dobu nosilo teško breme, na jednak način kao što je to kasnije činjeno pod mitropolitima i Petrovićima. Zbog svega toga je vrlo zagonetno što su na starince kasniji doseljenici gledali s velikim podozrenjem. Izgleda da je taj odnos vrlo rano počeo da dobija obilježja progona i surove diskriminacije. “Pada u oči kaže Andrija Jovićević da je mlađi elemenat (tj. doseljenici iz doba Ivanova i docniji) gonio stariji, i da je prema novijim doseljenicima malo starosjedilaca” (“Riječka nahija”, 191).
Jovićević svjedoči da je mlađe crnogorsko stanovništvo prema starijem gajilo otvoreni prezir što se direktno odražavalo i na njihov društveni položaj.
Evo bilješke koja oslikava tu psihologiju: “Poselicom se gdjekada zove selo, gdje živi kakva starinska porodica, kojoj se ne zna pretka, traga ni korijena. Zvali su ih nikogovićima. Taj je naziv znak preziranja, a tako će nazvati ono selo samo jaka bratstva i usiljena sela, koja se na račun takvih poselica šire. Poseličani su prezreni od ostalih; zaludu se od njih rodi dobar čovjek, ne daju mu oka izmoliti, a još manje da se pronese po plemenu njegov glas ... Njihov se glas u skupštini ne čuje; njih slabo ko i pita, makar ih trebalo i pitati” (“Riječka nahija”, 18).
Pitanje
O ovome još otvorenije i detaljnije piše Petar Šobajić, navodeći i drastične slučajeve progona starosjedilaca i otimanja njihove zemlje. Sve ovo još uvijek predstavlja veliki tabu. Riječ je o praktično netaknutoj epizodi crnogorske prošlosti, koja je potpuno zaklonjena pričama o herojskoj borbi protiv Turaka, krvnoj osveti i neprekidnom “domaćem ratu” među bratstvima, plemenima i nahijama.
Sa ovim je u vezi i jedna specifičnost. Jer, diskriminatorski odnos prema starincima koji opisuju Jovićević i Šobajić je oduvijek bio karakterističan prema pripadnicima druge rase ili vjerske grupacije.
Ali, ovdje se nije radilo o “tuđinskom” stanovništvu, već o domicilnom, zetskom, crnogorskom življu.
Da li se možda dio objašnjenja za ovo nalazi u “jeretičkoj” vjerskoj tradiciji koju je starije stanovništvo njegovalo, a što su kasniji doseljenici obilato koristili kao povod i opravdanje u bespoštednoj borbi za životni prostor?
Opštezetski zbor
Kako bilo, treba ukazati na notornu činjenicu, koja nam stalno izmiče, a koja će nekoga opet “iznenaditi”. Činjenica je da su starosioci vremenom pali u nemilost, ali je takođe činjenica da su u crnojevićkom dobu činili dio opštezetskog zbora. Dakle, bili su ravnopravni učesnici drevnog i izvornog političkog tijela i to mnogo prije doseljenja kasnijeg stanovništva. Na ugovoru iz 1455. koji je Stefanica Crnojević načinio sa Mlecima na Vranjini, nalaze se potpisi 51 “katuna” i “družine” (samostalnih opština, ratničkih zajednica) među kojima nalazimo i imena naselja i plemena koja su iščezla u narednim vjekovima. Pominju se Grlje, Dajbabe, Mataguži, Lješani, Stanisaljići, Krusi, Bešići, Rogami, Crnci, Mrke, Malonšići, Lužani, Golubovići, Bjelopavlići. Tu su i krajnje zagonetni nazivi kao Svirivlage, Draginje i Kupusci, Radotjesi, Kakarići, Tugomiri i Kureci.
Dugovječnost zbora
Sami Stefanica pominje (u pismu iz 1460) kako je na Vranjinu došao sa “svim zetskim zborom”, kao i da su na zboru bili prisutni glavari “katuna” i “družina”. Dakle, ugovor iz 1455. svjedoči da je i tada (kao i ranije i kasnije) postojalo to samorodno političko tijelo u koje su se vremenom uključivali i doseljenici. Sva je prilika da je riječ o najdugovječnijoj narodnoj tvorevini, koja je uporno opstajala tokom vjekova, djelujući iz pozadine, “odozdo”, ponekad kao korektivni faktor, a ponekad i kao ključan činilac.
Izgleda da se upravo o ovom drugom slučaju govori u Ljetopisu popa Dukljanina, kada se u 38. glavi pominje kako su se “plemena tajno dogovorila o dizanju ustanka protiv Grka” što se pouzdano odnosi na zetski ustanak iz 1034. protiv grčke represije.
Pisac ljetopisa pripovijeda kako su se nakon istjerivanja Grka, plemena sakupila i uputila poziv Dobroslavu (Stefanu Vojislavu) i njegovim sinovima da dođu i preuzmu kraljevstvo svojih predaka (Ljetopis popa Dukljanina, 1967, Titograd, 245-246). Ovdje očito na sceni imamo anonimne predstavnike najstarije zetske vlastele koji ključne odluke donose na opštenarodnom skupu, odnosno na opštem zboru.
Kontinuitet
Opštezetski zbor je dakle postojao i tada u nekom obliku, kao što ga je bilo i u doba Crnojevića, kada je u njemu centralnu ulogu moralo igrati staro (najvećim dijelom iščezlo) gornjezetsko stanovništvo. Treba posebno naglasiti da su mnogi od kasnijih doseljenika stizali iz krajeva gdje uopšte nije postojala tradicija opšteg zbora kao običajno-pravne institucije. Takođe upada u oči da dramatične demografske promjene koje su se dešavale tokom 17. i 18. vijeka, u kojima su se doseljenici brutalno obračunavali sa starincima, ni u kom smislu nijesu uticale na kontinuitet ove plemensko-običajne forme. Ovo još nije rasvijetljeno na zadovoljavajući nivo.
“Predstraža”
Već smo rekli da se istorijska uloga Sokola ne može svesti na Ivanovo “usputno boravište” prilikom povlačenja ka Cetinju. Takva slika potpuno zanemaruje značaj okoline Sokolskih krša u Stefaničinom dobu. Štaviše, sada u prvi plan izbija pitanje o ulozi koju su ti krajevi sa razvijenom seoskom infrastrukturom igrali u događajima između 1451. i 1453. u godinama prije nego što je Stefanica zavladao Zetskom ravnicom i prešao na Žabljak kada je započeo i onaj “omiljeni” period, koji naši istoričari stavljaju u prvi plan, potpuno zanemarujući ranije događaje.
Pogrešna slika o široj okolini Sokolskih krša je i učinila da se Sokol svede na “predstražu Cetinja”, iako je nastao cijele četiri decenije prije “sazdanja Cetinja” i bio usko povezan sa dramatičnim zbivanjima u kojima se lomila Stefaničina sudbina. Sve ovo pokreće pitanje o (zanemarenoj) ulozi gornjezetskog stanovništva u tim prelomnim godinama. Ovo pitanje je toliko potisnuto iz pamćenja, da podsjeća na nekakav tabu.
Zaboravljeni pogrom
Pomenimo samo pustošenja na zapadnim obodima Zetske ravnice, koja su se zbila tokom obračuna despota Đurđa Brankovića sa Stefanicom Crnojevićem. Riječ je o pohodu koji je u ljeto 1452. izvela despotova vojska pod komandom vojvode Altomana. Ovaj je tada “uz učešće turskih odreda i dijela vojnika iz Gornje Zete” popalio gotovo sve kuće u selima koja su pripadala Stefanici. Sagoreno je 570 domova od 590 koliko ih je ukupno bilo, o čemu izvještava sami Stefanica u pismu mletačkome duždu iz 1460.
Ovaj začudan podatak navode Vladimir Ćorović u “Istoriji srpskog naroda” (Banja Luka Beograd, 1997) kao i Ivan Božić u “Istoriji Crne Gore 2” (Titograd, 1970).
Zaturena epizoda
Zbog čega se ovo uopšte dogodilo? Šta je izazvalo ovoliku represiju? Cifra od 570 spaljenih kuća zvuči bizarno, jer su u tom dobu sela srednje veličine brojala po 15-20 domova, o čemu se slika lako može steći na osnovu turskih deftera iz 1521. i 1523. Ispada da se radilo o nekih 25-30 manjih ili većih sela, odnosno o jednoj čitavoj oblasti. Riječ je, po svoj prilici, o širokom pojasu uz desnu obalu Morače i Sitnice (Lješkopolje), koji je Stefanica držao od 1442. kada je od Stefana Vukčića Kosače nagodbom dobio vlast nad Goričanima (Vukovcima), Goljemadima, Krusima i Berima.
Ali, brojka od 590 kuća koje su pripadale Stefanici je jednostavno prevelika. Vjerovatno su njom bila obuhvaćena i naselja u okolini Žabljaka Marijan Bolica kaže da se 1614. godine u okolini te tvrđave nalazilo 250 kuća. Kako bilo, jasno je da je to pustošenje trajalo duže. Postradalo je čak 95 odsto domova. Bilo je vjerovatno i otpora, manjeg ili većeg, kao i zbjegova. Sva je prilika da je sličan stepen destrukcije dostignut tek 1714. u pohodu Numan-paše Ćuprilića. Dakle, radi se o još jednoj zaturenoj epizodi crnogorske prošlosti.
(Trideset četvrti nastavak u narednom neđeljnom broju)
Bonus video:
