Postavlja se pitanje da li su tvorci programa “Evropa sad” predvidjeli rezervnu varijentu po principu “šta ako sve ne bude išlo kao što je planirano”. Jer ako program ne bude “djelovao”, i ako u međuvremenu ne koncipirano novu razvojnu paradigmu cnogorske privrede koja će dominatno počivati na kreativnim industrijama, može se desiti da umjesto jednakosti u bogatstvu dostignemo jednakost u opštem siromaštvu, kazao je u intervjuu “Vijestima” prefesor na podgoričkom Ekonomskom fakultetu Anđelko Lojpur.
Kakvo je Vaše mišljenje o programu “Evropa sad”? Većini zaposlenih su povećane plate na račun smanjenih državnih dažbina, ali da li je to održivo za državne finansije i privredu?
Pokušamo li procijeniti stanje na području privrednog razvoja i socijalnog života jedinstvenim iskazom, te ako to “pomnožimo” sa rastućom neizvjesnošću na planu toka korona krize, kao država sa nedovršenom tranzicijom našli smo se pred neočekivanom prilikom za početak temeljne rekonstrukcije ekonomskog sistema i prijeko potrebnog uravnoteženja socijalno-političkih prilika. Naime, rastuća nezaposlenost, veliki broj socijalno nezbrinutih osoba i sl., su trendovi koji u kontinuitetu dobijaju na intenzitetu, tako da je siromaštvo postalo masovna pojava, a egzistencijalna ugroženost i preživljavanje su se nametnuli kao ključni problem najvećeg dijela društva. Dodamo li prethodnom sve što se dešava na “političkoj pozornici”, izgleda da smo blizu onoj Marksovoj tezi o “odumiranju” države.
U tom smislu potrebna nam je nova, mada staru nismo nikada ni imali, dugoročna razvojna strategija, gdje bi najuzvišenije društvene snage postigle puni konsenzus oko ključnih razvojnih ciljeva čime bi poništili tzv. razvojni jaz, odnosno spoznaju da su razvojne mogućnosti Crne Gore, tj. izdašnost raspoloživih resursa, značajno iznad sadašnjeg nivoa ostvarenih efekata. Na bazi takvog pristupa, umjesto kancerogenog rasta BDP koji imamo godinama na uštrb devastacije i neracionalnog korišćenja prirodnih resursa, moguće je raspoložive nacionalne resurse alocirati na ona mjesto gdje će biti najbolje iskorišteni i sa najvećim efektima. Ujedno, samo na tim osnovama, u procesu implementacije iste, moguće je da se makroekonomska stabilnost, nova industrijska i regionalna razvojna politika koncentrišu na uočavanje i uklanjanje nedostataka u funkcionisanju države i tržišta. U tom smislu krajnje je vrijeme da vlada prestane da “govori” o velikim investicijama tipa mostovi, pruge, nove fabrike i niza drugih čuda. Umijesto toga, treba stvoriti uslove u kojima će puno malih, domaćih preduzetnika investitora angažovati svoje vrijeme, energiju i vlastiti kapital i pokrenuti neki biznis. Mnogo je važnije shvatiti da se pod određenim uslovima može efektuirati štednja građana koja je sada procijenjena na oko milijardu i tri stotine miliona eura, od priželjkivanih velikih “državnih” investicija. U ostalom, pokazalo se da se ni jedna zemlja nije razvila zahvaljujući stranom kapitalu, s tim da se loše piše svakoj državi koja je glavni poslodavac.
Konkretnije, što se tiče projekta “Evropa sad”; teško je u kratkom periodu od početka njegove primjene suditi o rezultatima, tako da jedino što za sada onima na koje se odnosi njegova primjena preostaje, je da na riječ vjeruju njegovim kretaorima. To definitivno može biti problem, jer oni koji su ga kreirali neće biti u prilici da provedu njegovu dosljednu implementaciju što je jadan o ključnih preduslova za uspjeh svakog projekta.
Drugo, program nije cjelovit, nije jasno određena njegova ročnost, tako da ne može nadomjestiti sve one poduhvate koje podrazumijeva radikalan reformski iskorak i raskid sa prošlošću. Zatim, kičmu ovog programa, odnosno tzv. sidro, čini minimalna cijena rada i povećanje prosječne zarade, odnosno očekivanja da će proraditi efekat pozitivne korelacije na toj liniji. Nisam baš siguran da je to dovoljno jako sidro, posebno ako se postavi pitanje da li povećanje minimalne cijene rada ima realno uporište u novostvorenoj vrijednosti, jer plate ipak treba zaraditi, a novo zaduživanje države u funkciji povećanja zarada do nivoa od 600 eura, moglo bi da ima nesagledive posljedice i raspad budžeta.
Nadalje, reakcije poslodavaca nisu do kraja jasne, mada mislim da nema tog poslodavca koji dobrog radnika neće dobro platiti. Pored toga, nama ja učešće malih i srednjih preduzeća u ukupnom broju oko 99 procenata, a tamo nemate nijedan uređen akt, npr. o sistematizaciji i sl., dosta toga počiva na uzajamnom povjerenju poslodavca i zaposlenih, i teško da od zaposlenih možete da očekujete da ću u slučaju nepoštovanja propisane zarade “tužiti” poslodavca. Isto, mislim da je najbolji program onaj koji se primjenjuje bez naglašene i “vidne” prisile, tako da nije dobro stalno se pozivati da provođenje ovog programa počiva na predanom radu inspektora.
Takođe, postavlja se pitanje da li su tvorci programa predvidjeli rezervnu varijentu po principu “šta ako sve ne bude išlo kao što je planirano”. Pored toga, zaboravljena je jedna važna i brojna grupacija građana koja se časno odužila i zadužila ovu zemlji, mislim na penzionere kojih je blizu 130.000. Dakle, ako je u prvi plan istaknut cilj označen kao nastojanje da se popravi životni standard građana i provede ravnopravnija distribucija dohodka i time na razumnu mjeru svede raslojavanje, vjerovatno bi program u tom smislu trebalo dopuniti. Jer, ako program ne bude “djelovao”, i ako u međuvremenu ne koncipiramo novu razvojnu paradigmu crnogorske privrede koja će dominatno počivati na kreativnim industrijama, može se desiti da umjesto jednakosti u bogatstvu dostignemo jednakost u opštem siromaštvu.
Već godinu imamo značajan rast cijena, naročito goriva i osnovnih životnih namirnica koje većinom uvozimo. Vlada je pripremila predlog Zakona kojim žele ograničiti rast cijena, da li je to dobar način za borbu protiv rasta cijena?
Tekuća ekonomska kriza se, nažalost, javila skoro kao logična posljedica pandemije COVID-19, ali ono što se danas na globalnom nivou dešava u pogledu rasta troškova života nije nikako posljedica samo pomenute pandemije, već što se loše upravljalo tom krizom. Tačno je da su, u najvećoj mjeri zbog koronakrize pokidani lanci snabdijevanja, porasla cijena nafte, a odmah za time i ostalih energenata koji postaju sve manje dostupni na tržištu, da su zbog nestanka sirovina stale brojne fabrike i sl. Ali, isto tako, tačno je, samo ne znamo o kom iznosu se radi, da su hiljade milijardi dolara/eura upumpani u nacionalne ekonomije, čime se “začela” spirala inflacije, a pokrenuli su je svi oni koju su u vrijeme pandemije privredu zasipali novcem, kao da ga u budžetu ima u neograničenim količinama. I umjesto da su se tim novcem pokrenule fabrike i proizvodnja, sada je svima jasno da se radilo o novcu bez realnog pokrića u novostvorenoj vrijednosti. Time je “vještački” izazvana neravnoteža između ponude i tražnje koja se formirala po osnovu veće količine novca u opticaju, a račun, ne konačan i sa odgođenim dejstvom dolazi polako građanima na naplatu. Tako, imamo da se sada inflacija manifestuje u formi tzv. “puzajućeg rasta cijena”, što znači da nema drastičnih poskupljenja, već cijene rastu iz dana u dan po koji procenat, i onda jednog dana vidimo da su udvostručene, što već u Crnoj Gori dešava kada je u pitanju roba široke potrošnje.
U tom smislu, nema tog “nobelovskog” zakonskog rješenja koje bi u formi normative moglo da zamrzavanjem ili nekom kontrolom u formi pojačanog nadzora zaustavi rast cijena, posebno ako se ima u vidu da na tržištu Crne Gore, ne samo kada je u pitanju roba široke potrošnje, nego ukupno gledajući imamo jake monololske strukture. Što je još gore, državi je na raspolaganju ostao veoma skučen izbor u pogledu raspoloživog seta mjera, kao što je to, npr. smanjenje akciza na pojedine poizvode i sl., jer ona ne može da “dopre” do cijene koštanja, a svako smanjenje prihoda po tom osnovu bi budžet učinilo ranjivim, zatim crnogorska ekonomija je visoko uvozna, što postojeću situaciju čini dosta kompleksnom.
Konačno, koliko znam, još niko inflaciju nije pobijedio zakonima, sjetimo se sredine “naših” devedesetih godina. U tom smislu, treba nam strpljenja i pameti, rješenje treba tražiti na dugi rok, a to je da se ponovni pokušaj da se uspostavi makroekonomska ravnoteža mora fokusirati na razvojne ekonomske politike u čijoj osnovici moraju da se nađu industrijske politike, što je ujedno i bitan preduslov da se oslobodimo već prisutnog i neskrivenog straha od ulaska “Lidla” na crnogorsko tržište.
Nedavno je formirano državno preduzeće “Montenegro Works” koje treba da nadzire rad ostalih preduzeća i da im pomogne u rješavanju problema u poslovanju. Kako gledate na ovu ideju, da li je ona zakonski osnovana i kakav rezultat može da ima?
Kada je u pitanju osnivanje ovog društva pođimo od toga da javni sektor, a pod time ovdje podrazumijevamo preduzeća u kojima je država suvlasnik neovisno od procenta, vremenom u manjoj ili većoj mjeri postaje ograničavajući faktor sveukupnog razvoja. Otuda se u svijetu za ukupnost reformskih procesa upravljanja u javnom sektoru ustalila sintagma javni menadžment koja u osnovi znači efikasnije upravljanje s ciljem postizanja boljih rezultata u poslovanju javnog sektora. Na osnovu onoga što je dostupno u javnosti, mislim da osnivanje ove “kompanije” nije u osnovi sporno, i država kao osnivač je našla da je to svrsishodno, čime je već u budžetu rezervisala pozamašan iznos sredstava. Međutim, kako su njeni čelnici objasnili njenu svrhu i osnovnu djelatnost, ispada da se time potpuno po strani stavlja domaća zakonska regulativa iz oblasti korporacijskog upravljanja, pri čemu, prije svega mislim na inovirani Zakon o privrednim društivima na koji je, uostalom, saglasnost u pregovaračkom procesu dala i Evropska komisija, zatim više propisa iz oblasti računovodstva, revizije, tržišta kapitala, pa sve do nivoa dosljedne primjene OECD-ovih principa koproracijskog upravljanja.
Otuda, ako zakonska osnova, svrsishodnost i doprinos poboljšanju kvaliteta koproracijskog upravljanja nije upitan, čemu zaklanjanje iza MMF-a, te isticanja potrebe da bi funkcionisanje ove “kompanije” trebalo urediti posebniim zakonom, koji bi time bio “rangiran” iznad ovih koji u potpunosti uređuju predmetnu oblast. U tom smislu, samo da napomenem da su u skladu sa OECD-ovim principima korporativnog upravljanja ključni akteri korporacije akcionari, nadzorni odbor, izvršni menadžment, te ostale interesno uticajne skupine, tako da ni po kom osnovu država ne može sebi pripisati značajniju ulogu o odnosu na ostale akcionare. Slažem se da treba i da ima prostora da se poboljša efikasnost navedene grupe preduzeća od izrazite važnosti za nacionalnu ekonomiju jer su većina infastrukturnog karaktera, te da je nužno pristupiti restrukturiranju upravljanja u “državnim” preduzećima, i slijedeći logiku OECD-ovih principa za upravljanje u “državnim” preduzećima. Pri tome, u smislu navednog, prvo što treba uraditi je da se definiše algoritam, odnosno uređen model upravljanja preduzećima u kojima je država suvlasnik, preduzećima gdje je evidentan “opšti” interes, s tim da svaka priča na temu efikasnije korporatizacije državnih preduzeća mora da znači potpuno distanciranje od uticaja političkih partija na vlasti, što će, priznaćete u Crnoj Gori u dogledno vrijeme biti jako teško provesti. Nadalje, diskutabilna je i potreba i oporavdanost da se formira novi “organ vlasti” u formi privrednog društva, posebeno ako se ima u vidu da “javna preduzeća” nisu uopšte normirana u okviru važeće pravne legislative u Crnoj Gori. I konačno, ne sporeći “dobre” namjere države, mislim da se cjelokupan posao koji se nudi novoosnovanoj kompaniji mogao povjeriti nekom od direkorata u ministarstvu finansija ili ekonomije, za što s obizom na obim za sad nejasno definisanog posla ne bi trebalo više od par već zaposlenih u državnoj administraciji.
Vlada sa više od deset ministarstava je neracionalna
Sadašnja Vlada ima 12 resora, prethodna je imala 17, a za novu manjinsku Vladu se najavljuje da će imati 18 resora. Koliko je dobro ovako često pretumbavati resore i koliko je ministarstava uopšte potrebno Crnoj Gori?
Savremene i uređene države svoju konkurentnost dobrim dijelom zahvaljuju upravo efikasnosti državne adminstracije, a to postižu time što je njihov organizacioni model sličan modelu po kome funkcionišu uspješne svjetske korporacije. Dakle, ovo pitanje se direktno tiče primijenjenog organizacionog modela, a ako do nje dođe, buduća vlada, nikako ne bi smjela da ignoriše one organizacione postavke koje jednu organizaciju, ovaj put vladu, čine više ili manje efikasnom. U tom smislu su se upravo sve negativne posljedice funkcionisanja prethodnih vlada, pri čemu se broj ministarstava nameće kao ključna, ogledaju u enormnom i neopravdanom povećanju broja zaposlenih u državnoj administraciji.
Ostajem pri svom stavu, koji sam, uostalom, provjerio na modelima organizacije vlada i njenih organa u drugim zemljama, da je Crnoj Gori svaki broj ministarstava iznad 10, i dva potpredsjednika, ali ne po nacionalnom ključu, prije svega u organizacionom, funkcionalnom, a još više u ekonomskom smislu, neracionalan. U efikasnim organizacionim modelima koji praktikuju pojedine države na planu organizacije državne administracije, ne možete naći klasičnu organizacionu zašiljenu piramidu sa velikim brojem organizacionih nivoa koji do “beskraja” kreiraju nove direktorate, službe referate, tj. rapidno povećavaju broj zaposlenih. S manjim brojem ministarstava, povećaće se raspon menadžmenta, čime je moguće ukloniti tzv. “trbuh” u organizacionoj piramidi, čineći je istovremeno efikasnijom i po tom osnovu značajno smanjiti broj zaposlenih. Isto tako, u prilog navedenom stavu, u jednom fleksibilnijem modelu organizacije vlade i usko povezano kompletne državne administracije, ističem da treba kopirati model dobro organizovanih kompanija, jer nije problem spajanja i pripajanja bivših resora, tačno je da se time širi tzv. raspon menadžmenta, a problem može biti samo ko je na čelu ministarstva. Evo bar jedan primjer iz praktičnog života, a koji se tiču naše Vlade kojoj je izglasano nepovjerenje, skoro na samom početku, premijer je smijenio jednog ministra i preuzeo njegove nadležnosti, i nešto nismo osjetili tu prazninu.
Bonus video:
