Prvi dio: Zagonetna bilješka o kralju Tugemiru >>>
Stigli smo do Cukalja, žabljačkog podgrađa na istočnoj strani brijega. Tu zatičem staricu pred kućom i započinjem sa njom razgovor o nekadašnjem životu. Odmah pokazuje liniju u visini prozora, do koje je voda doprla pri rekordnom vodostaju u januaru 2012. Kaže da prije toga jezero zimi nije prelazilo nivo terase pred kućom – sada se popela za cijeli metar. Razgovaramo o svemu. Pominjem četiri izvora koji su postojali podno Žabljaka. Pripovijeda mi da je najbolja voda bila na Džanovića studencu - do zemljotresa 1979. koji je sve poremetio. Pažljivo slušam šta govori. Nekadašnje selo Odrin (podno Odrinske gore) naziva Andrinom, baš kao što ga naziva i Marijan Bolica 1614. godine. Za nekadašnje selo Trumši (između Karatune i Biševine) kaže - “Truši”, kako ga zovu i Dodošani - ono “m” je očito na putu da se trajno izgubi.
Pitam je i za okolna mjesta, poput Filipovog krša, koji leži podno brda Buze, na mjestu gdje rijeka Biševina ističe iz Gornjeg blata. Zanima me može li se pješice sa te strane, pored jezera, prema selu Briđe? Kaže da može, ali da put tom stranom nije lak - pominje kako su nekada baš tuda “odili ljudi pješke kada je trebalo obavijestiti odive o nečijoj smrti”.
Rijetki tragovi
Okolina Žabljaka je u proteklih šest vjekova doživjela dramatične promjene. Isprva zbog vojno-političkih faktora i stvaranja novih državnih organizacija, a onda i zbog višestrukog povećanja jezerskog nivoa.
S protokom vremena sve je manje tragova, ali o nekima su zabilježeni podaci prije nego su nestali. Andrija Jovićević je prije jednog vijeka pomenuo više detalja iz okoline.
Kaže, pored ostalog, da iz doba Crnojevića “i danas postoji jedan most, koji spaja Cukalj sa Žabljakom, a načinjen je bio preko neke rječice, koja je u potonje vrijeme skrenula na drugu stranu”.
Potom donosi i podatak o ostacima mosta na obali Karatune, preko koga je nekada vodio stari put ka Rvašima i dalje.
“Do Aladinovića studenca i danas se vidi jedna noga od velikoga mosta, koji je vodio preko Karatune put Biševine. Biće, da je preko ovog mosta prolazio glavni karavan od Podgorice i Skadra preko Žabljaka, pa ispod Bobije, uz Rvaše i dalje ka Kotoru”, kaže Jovićević (“Riječka nahija”, 1911, str. 185).
Prizor iz žabljačkog grada
Ovaj nam detalj pojašnjava nekadašnju situaciju. Vjerovatno su upravo tuda na putu za primorje prolazili podgorički trgovci, koji se pominju u najstarijim kotorskim dokumentima. Ali, prvi od njih, “Jovan iz Podgorice” pominje se još 1326. dok mi moramo voditi računa da je prema preovlađujućem gledištu Žabljak podignut tek 1423. godine. Kako bilo, ovaj je put mogao postojati i prije nego je podignuta žabljačka utvrda.
Malo se zna za ove detalje. U predosmanskom dobu stari put vodio je od Žabljaka poljem, ispod Bobije, ka Karuču, pa odatle uzbrdo preko Pipca i dalje preko Rvaša i Gospoštine, pored brda Vranja prema Lalinom ždrijelu i dalje kroz Meterize uz brdske strane. Nailazio sam ljetos ponegdje na tragove tog prastarog “mletačkog druma” i njegove sporedne krake.
Malo je toga preostalo iz predosmanskog doba.
„Ljudi pričaju, da su ostaci bili do skora vrlo vidni, dokle su novi putovi prokrčeni i stari uništeni i zapušteni“, piše Andrija Jovićević 1911. godine. „Preko Pipca i Doljana taj je put bio vidan, dokle su načinili novi. Priča se, da su kola mogla ići od Karuča preko Rvaša, Gospoština i dalje, i, vele, taj se trag do skoro poznavao preko Gospoštine i dalje ... Nekoji od ovih putova i danas služe, ili su malo pravac promijenili, ali već ne igraju onu važnu ulogu koju su negda vršili u ovom mjestu. Sa padom Žabljaka pala je i njihova uloga; komunikacija ovih krajeva s Podgoricom i Žabljakom prestala je ili se svela na najmanju mjeru. Sa tim uporedo pao je i onaj živi promet od Kotora k Podgorici, a uvoz je okrenuo preko Skadra ... I Žabljak je izgubio onu posrednu ulogu, koju je vršio za Podgoricu, i njegova je trgovina pala, a samo je ostao strategijska tačka u svojoj okolini; palo mu je ono bogatstvo koje mu je donosila trgovina s Kotorom i većim dijelom spao je samo na prihode, koje ima od svojih zemalja i livada (“Riječka nahija”, str. 181-183).
Evo, zašto je važan ovaj autor!
Brdo Buza, Filipov krš i Gornje blato
Pomen crnojevićke jezerske “flote”
Ali, s dolaskom Osmanlija Žabljak nije baš “potonuo”. Prihodi od zemalja i livada i dalje su bili znatni – a tu su bili i veliki prihodi od ribolova. Znamo da se Ivan Crnojević u maju 1474. pred Skadrom, tokom turske opsade, pojavio sa 18 naoružanih lađa i sedamdesetak ribarskih čamaca - što jasno govori o razvijenoj trgovini i ribarskoj tradiciji. Znamo da je oko 1462. Stefanica Crnojević od Mlečana bio oslobođen carina na robu u Skadru - što ukazuje da je postojao i prevoz te robe vodenim putem ka zapadnoj strani jezera.
Što se tiče ribarstva u crnojevićkom dobu, sliku dobijamo posrednim putem, preko opisa grupnog lova na ukljeve koji 1614. godine donosi Marijan Bolica. Ovaj kotorski plemić opisao je tada nadahnuto kako su Turci na Bazaguru blizu Karuča, sa stotinak čamaca opkolili maleni zaliv, pa pomoću vrančeva (kormorana) nagonili ribu u pripremljene košare – ovaj način lova opisao je i Vijala de Somijer 1810. godine, kada je Bazagur iznova bio crnogorski.
Bolica 1614. godine pominje i situaciju u gradu Žabljaku i njegovoj okolini. Kaže da u tvrđavi “boravi samo dizdar-aga, turski komandant, koji njom upravlja u ime sultana”, da “u unutrašnjosti tvrđave može biti oko petnaestak nevelikih kuća koje su većinom srušene”, kao i da “crkva ranije posvećena Sv. Georgiju sada služi za džamiju”. Bilježi i da “u okolini Žabljaka ima 250 kuća od čega većinu čini pravoslavno stanovništvo”.
Upravo nam ovaj podatak dočarava nekadašnje žabljačke prilike. Ovoliki broj domova je za početak 17. vijeka bio izuzetno velik. Jer, Bolica na drugom mjestu u svom “Opisu Skadarskog sandžakata” pominje da su neka tadašnja “sela-plemena” imala mnogo manje kuća. Na primjer, “selo” Rovci je imalo 50 kuća sa 120 vojnika, “selo” Bratonožići 87 kuća sa 260 vojnika, a ”selo” Vasojevići 90 kuća sa 280 vojnika.
Iščezla naselja u okolini
Očito je da brojka od 250 kuća u okolini Žabljaka govori o gustoj naseljenosti, kao i da se iza nje krije više naselja.
Ali, to zapravo i nije dilema, jer znamo da je u okolini grada kasnije postojalao više naselja. U neposrednoj okolini bili su Šarike i Trumši. Salkovina je bila malo dalje prema jugu, a Balije na suprotnoj strani, na oko kilometar udaljenosti prema sjeveru. Pored ovoga, u neposrednoj blizini nalazilo se još jedno naselje, koje smo već pominjali. Riječ je o današnjem Filipovom Kršu, u podnožju brda Buze, na mjestu gdje Biševina ističe iz Gornjeg blata. Od Žabljaka je vazdušnom linijom udaljen oko 300 metara, ali ih razdvajaju Biševina i Karatuna. Filipov Krš se najvjerovatnije pominje u turskim defterima iz 1521. i 1523. godine kao dio “nahije Grbavci” pod imenom “mahala Filipovići”. Sama “nahija Grbavci” se u tim defterima ne imenuje, ali se taj propust razjašnjava u Dukađinskom defteru iz 1570. godine.
Ostaci turskog puta ispred Žabljaka
U vezi Filipovog Krša postoji još jedan važan detalj. Mletački kartograf Vinćenco Koroneli je na svojoj karti iz 1688. na desnoj obali Morače upisao selo “Buza” sa 15 pravoslavnih domova (“Grezi Scismatici”), a odmah do njega - “Labro di s. Pietra”. Sva je prilika da se to odnosilo na naselje u samom podnožju brda Buze - moguće je dakle da je to selo bilo poznato i po imenu “Buza”. Moguće je, dalje, da je postojalo i istoimeno bratstvo, jer se jedan Buza pominje u povelji iz 1468. kojom se daruje zemlja Manastiru Vranjina.
Što se tiče “Lavre svetog Petra”, moguće je da to ime stoji u vezi sa predanjem koje je zabilježio Andrija Jovićević - da se u Balijama (prema Ponarima) na “Ćuriobrijegu nekada nalazio veliki manastir”. Jedna crkva sv. Petra postojala je i u Bobiji.
U daljoj okolini Žabljaka postojala su još dva naselja – prvo je Odrin u podnožju Odrinske gore, na oko 2 kilometra daljine, a na suprotnoj strani, na obali Gornjeg blata, u blizini Kosmače, selo Skupo.
Gdje su isprva bili Dodoši?
Okolina Žabljaka krije brojne tajne. O tome govori zagonetka vezana za selo Dodoše – čije je osnivanje nakon 1835. vezano za raseljavanje sela Salkovina i Šarike. Dilema se pojavila nakon što je objavljen Boličin Opis Skadarskog sandžakata iz 1614. godine, u kome se pominje i selo “Dodeza”.
Bolica je kod nas postao poznat krajem 19. vijeka, kada ga je djelimično preveo Pavle Rovinski. Andrija Jovićević se na pitanje naziva “Dodeza” osvrnuo 1911. godine, u vezi sa pitanjem Salkovine. Primjećuje da je ime “Dodeza” slično imenu Dodoši, ali da ne može biti riječ o istom naselju zbog toga što Dodoši nijesu postojali do 1835. godine. Potom ukazuje da Bolica Dodezu pominje nakon Riječana, pa pretpostavlja da bi se moglo raditi o starom selu Gagoši (poviše Mihailovića).
Međutim, šest decenija kasnije, kod nas su objavljeni turski defteri iz 1521. i 1523. u kojima se pominje baš naziv “Dodoši” (Branislav Đurđev, “Dva turska deftera iz doba Skender-bega Crnojevića”, 1973). Štaviše, u njima se kaže da Dodoši imaju i drugo ime - “Kraćedol”!
Ovo nas upućuje na današnje selo Kraćedo koje se nalazi nedaleko od Dodoša i koje najvjerovatnije stoji u vezi sa podatkom iz deftera. Moguće je da je upravo to ona Boličina “Dodeza”.
U “tropskom” ambijentu podno Žabljaka
Boličin podatak o 250 kuća u okolini Žabljaka 1614. godine, govori nam o plodnom, uređenom i bogatom području. Jovićević bilježi da je Salkovina u momentu raseljenja oko 1840. godine imala 120 domova, a Šarike šest. Ova sela se često pominju u literaturi u vezi sa porastom jezerskog nivoa. Ali, rijetko ko osim Dodošana i Žabljačana zna gdje su se tačno nalazila. U vezi toga dragocjenu mi pomoć pruža karta koju je Jovićević izradio prije više od vijeka.
Krećem od Cukalja ka dijelu polja gdje su bila ova dva naselja i gdje se u gustišu krije nekoliko kućišta. Put me vodi podnožjem Žabljaka, pored korita Sjerave, u kojem leže zaboravljeni čunovi.
Ceklinsko polje
Pomen Sjerave okreće nas pitanju žabljačke mikro-hidrografije, koja zahtijeva dobro poznavanje terena. Naime, brdo na kojem se nalazi grad okružuju rijeka Karatuna i dva kanala-rječice, Mala Morača i Sjerava. Prva dolazi sa strane Karatune, a druga sa strane Cukalja. Ove se rječice potom spajaju i teku zajedno ka jugoistoku.
Malo dalje od grada, paralelno sa “Malom Moračom”, iz Karatune izbija još jedan kanal – to je Provalina koju smo već pominjali. Za nas je bitno da su se Šarike nalazile između Male Morače i Provaline, dok je Salkovina bila još dalje, prema Dodošima, na drugoj strani Provaline.
Nakon 300-400 metara stižem do tačke na jugoistočnoj strani grada, gdje se spajaju Sjerava i Mala Morača. U tom zabačenom dijelu, u samom podnožju brijega nalazi se nekoliko kuća koje nadvisuju prijeteće zidine. Pravi seoski ambijent. Nenarušeni mir. Na obali Sjerave obori na stubovima. U ograđenom dijelu izležavaju se dva prasca. Malo dalje nailazim na jato gusaka i povećeg gusana koji na moju pojavu počinje da izvija vrat i ispušta upozoravajuće zvuke...
Kraj je avgusta ali je dno Male Morače još barljivo i tu i tamo pod vodom. Mještani su zbog toga postavili čunove poprečno da bi služili kao mostići preko blatnjavog kanala. Prelazim na drugu stranu i nailazim na još jedan svinjac i pakleni smrad. Bježim odatle i provlačim se kroz šiblje pored samog korita Male Morače. Gusta vegetacija. Prizor već tu, na pedesetak metara od grada, počinje da podsjeća na tropske prašume. Nastavljam uz obalu preko naslaga trski i bilja. Nakon stotinak metara šuma se prorjeđuje. Konačno izbijam na poveću livadu pod bujnom travom. Nailazim na krave dobro zabavljene obilnom ispašom, toliko da me i ne primjećuju. Orijentišem se prema karti i hvatam pravac prema gustom šumarku. Prekrasni prizori. Prešao sam već oko trista metara ali ne vidim bilo kakva kućišta. Mještani su mi lijepo rekli da ih je dobro pritisla šuma i da ću ih teško pronaći sam. Čujem šegu u blizini i zapućujem se u tom pravcu - ko pita, ne skita. Zatičem trojicu – jedan je zabavljen obaranjem stabala, dvojica ispijaju pivo. Prilazim i dižem ruku u znak pozdrava. Gledaju me s nevjericom. Očito ne očekuju “prolaznike” na ovakvom mjestu, usred šume. Možda misle da sam neki “organ”. Brzo im dajem do znanja zbog čega sam tu. Opšte olakšanje. Ispada da sam zaobišao kućišta u širokom polukrugu. Pokazuju mi prema brdu Buzi.
(Treći nastavak u narednom nedjeljnom broju)
Galerija
Bonus video:
