Gradina Samobor, nalazi se u Malesiji, na obali Skadarskog jezera. Izbila je u žižu naučnog interesa prije više od vijeka, kada je uzeta kao moguća lokacija za jednu od stanica na rimskom putu kroz Zetsku i Bjelopavlićku ravnicu. Potragu za ovim postajama omogućilo je to što su u Antoninijevom itineraru (oko 300. godine n.e.) i Pojtingerovoj tabli iz VI vijeka, sačuvana precizna rastojanja među stanicama u rimskim miljama. Na osnovu tih podataka znalo se da je putnik koji bi u davnini krenuo rimskom cestom iz Skodre (Skadra) nailazio redom na stanice Cinu, Birziminijum, Alatu, Salunto, Varis i Anderbu (Nikšić).
Polemika oko njihovih lokacija započeta je u drugoj polovini 19. vijeka. Istraživačima su kao pokazatelji služili rimski miljokazi, poput onih nađenih kod Tuzi, ili tragovi puta, poput usječenog kolovoza kod Šabanovića mosta na Cijevni, ili tragova ceste u širini od šest metara na desnoj obali Morače preko puta ušća Ribnice “koji je narod zvao kolovoz”, ili usječenog kolovoza kod mjesta Daljam (koji je postojao donedavno).
Kao potencijalne lokacije pominjani su Kodra Maršenjt na albanskoj strani, Samobor kod Huma, iščezlo naselje na nekadašnjem ušću Cijevne u Skadarsko jezero, Vuksanlekići, ušće Ribnice u Moraču...
Birziminujum je isprva lociran iznad ušća Ribnice, što je nekritički prihvaćeno i ušlo u udžbenike. Pavle Mijović je tek 1966. ispravio tu grešku i utvrdio da se iznad ušća Ribnice u Moraču nalazila Alata, istovremeno locirajući Birziminijum na Samoboru.
Samobor je „štitio put preko Skadra ka Anderbi na jednom od najosjetljivijih mjesta, a uz to je bio na takvom položaju koji je sa najviše prirodnih uslova garantovao njegovu bezbjednost ... Sve to govori u prilog tezi da se ima prije pomišljati na lociranje stanice Birziminijum na Samoboru, koji je brdo, gorica, a ne mjesto u ravnici, na ušću Cijevne u Skadarsko jezero ili Ribnice u Moraču“, rezonovao je Mijović prije pola vijeka („Alata-Ribnica-Podgorica“, Starinar, 1966).
U studiji koju je kasnije objavio sa M. Kovačevićem 1975, Mijović je pojasnio uzroke zablude o poziciji Birziminijuma: “Kako gradina Samobor do Prvog svjetskog rata još nije bila proučena, u nauku je ušlo mišljenje da stanicu Birziminijum treba tražiti nedaleko od Podgorice ili na mjestu stare tvrđave na ušću Ribnice. Čak ni Praschniker i Schrober, koji su donijeli plan Saobora, nijesu se dosjetili da Birziminium ubiciraju na samoborskoj gradini, nego u selu Vuksanlekić, iako su Alatu pravilno smjestili u titogradskoj tvrđavi. Tek našim dovođenjem u vezu ovih činilaca, koji su odijeljeno već bili poznati ... postalo je jasno da se na samoborskoj glavici zaista nalazila vojna stanica (statio) Birziminium” (“Gradovi i utvrđenja u Crnoj Gori”, Beograd, Ulcinj, str. 54).
Međutim, i pored ovog objašnjenja, Mirko Kovačević u istoj knjizi pod odrednicom “Ribnica” još nije želio da napusti staro uvjerenje o poziciji Birziminijuma, pa je oprezno pisao kako su u nauci podijeljena mišljenja o tome kako se prvobitno zvala stanica na rimskom putu Skodra-Anderba na mjestu današnjeg Titograda.
“Moguće je da je to bio Birziminium (kako je navedeno u “Istoriji Crne Gore”) ili Alata (kako to misli P. Mijović)”, kaže Kovačević (“Gradovi i utvrđenja...”, str. 128-129).
Konstatujući da je Šrober pogriješio što nije uzeo Samobor za stanicu Birziminijum, Mijović zaključuje da je riječ upravo o toj gradini jer je na brdu i jer približno odgovara rastojanjima u itinerarima – Samobor se nalazi na rastojanju od 10 rimskih milja (oko 14,5 km) od Podgorice (Alate) - kako to i pominju oba itinerara.
Ka Samoboru se ide preko Tuzi i Vuksanlekića koji leže u podnožju golog kamenitog brdskog lanca, koji pravcem sjever-jug čine brda nejednake visine - Dečić, Bratilja, Doljec, Đuteza i Hum. Prije Đuteze nailazi se na skretanje za Božaj. Cesta od tog mjesta vodi preko pogodnog mjesta između Doljeca i Đuteze i nakon kilometar i po izbija na istočnu stranu Đuteze i Huma, poviše malenog zaliva, po veličini sličnog Godinjskom.
Odmah na početku te slikovite uvale nailazi se na selo Pljoča. U njegovom donjem dijelu, podno puta, pri samom jezeru, nalaze se ostaci crkve sa mogućim preromaničkim tragovima. Od crkve nije mnogo ostalo i 24. marta 2013. nalazila se pod vodom – jezerski vodostaj je nekada bio znatno niži. Prisustvo ovog sakralnog objekta cijelom lokalitetu daje veliku važnost, jer ukazuje na veoma ranu naseljenost tog područja - preromanika govori o velikom talasu obnove crkava koji se dogodio na prostoru Duklje i Dalmacije nakon definitivnog prihvatanja hrišćanstva tokom devetog vijeka.
Brda Hum i Đuteza su gola i kamenita, ali je zato istočna obala obrasla gustom vegetacijom. Na brdima poviše zaliva ima tumula (mogila) što ukazuje na naseljenost još u starom vijeku. Zaliv obiluje kvalitetnom pitkom vodom koja izvire po sredini, gdje se nalazi izvorište Vitoja – za čiju je vodu pomoću boje utvrđeno da podzemnim putem dolazi iz Cijevne.
Pri visokom vodostaju (kraj marta 2013), otprilike metar nižem od rekordnog, nivo vode u sredini zaliva iznosi 6-7 metara. To ukazuje da je u proteklim vjekovima, kada je jezerski nivo bio mnogo niži, cijeli zaliv ili njegov veći dio, pripadao kopnenom, suvom pojasu - pritom treba imati u vidu velike sezonske oscilacije u vodostaju Skadarskog jezera od 5-6 metara.
O cijeloj toj hidrografskoj promjeni jasno govore ostaci sela Vitoja u samom zalivu, koji se jasno vide pri ljetnjem vodostaju. Andrija Jovićević je 1923. pomenuo da se Vitoja nalazi “iznad samog zaliva, u gustom šipragu i šumi” (“Malesija”, CID, Podgorica, 1997, 14). Ovo “iznad samog zaliva” u prvi mah zvuči kao da se Vitoja nalazi u podnožju brda ili na brijegu izviše zaliva, ali ostaci sela zapravo leže u zalivu, na ravnom mjestu, udaljenom oko 100-200 metara od brdskog oboda, gdje se nalaze i dvije duboke oke. Na obližnjem brdu nalazi se selo sa karakterističnim nazivom - Druma.
Pozicija sela Vitoje ukazuje da se u davnini nalazilo na bezbjednoj udaljenosti od jezera, na distanci koja nije toliko plavna da njegovi žitelji ne bi mogli opstati na tom mjestu - u martu 2013. ostaci Vitoje bili su 3-4 metra pod vodom.
Ovo selo je nekada živjelo u istinski rajskom okruženju, sa obiljem plodne zemlje, pitke vode, bogatim ribolovima i dobrom komunikacijom. Prvi udarac zadao mu je porast jezerskog nivoa. Finalni čin bio je izgradnja željezničke pruge i autoputa oko zaliva koji su bukvalno presjekli gornji i donji dio sela. Na koncu treba reći da je moguće da se među potopljenim ostacima Vitoje nalazi još jedna crkva, nepoznate starosti. Takođe je moguće da se i na tom objektu, ukoliko zbilja postoji, nalaze preromanička obilježja.
Sada se okrećemo gradini Samobor. Ova utvrda nalazi se na istočnom kraju na samom izlasku iz zaliva, na brijegu Samobor, visokom 83 metra, koji pokriva gusta vegetacija.
„Samobor zatvara pristup u mirnu i pitomu dragu gdje je jaki izvor Vitoja, u stvari jedan od ponora Cijevne. Možda je most preko uzanog ulaza u dragu između Samobora i Huma, poznatog i u srednjem vijeku bio i u rimsko doba na istom mjestu. Tako je za osiguranje ovoga puta na ulazu u mali Humski zaliv pogodnije brdašce Samobor nego veći i od gorske kose Kaljturka, prevojem odsječeni Hum“ („Alata-Ribnica-Podgorica“, Starinar XV-XVI, 1966).
Na značaj Samobora prvi je ukazao Šrober. Taj istraživač „otkrio je, malo južnije od Vuksanlekića, na ulazu u malu Humsku dragu, rimsko-ilirsku gradinu sličnu onima u Gradecu pod brdom Maršenjt i Kaljaja Hotit kod Hotskog hana u Pilotu“. Pored toga, Mijović komentariše da je „prirodno što je baš ovdje podignuto utvrđenje, a ne recimo na visokom Humu...“ („Alata-Ribnica-Podgorica“).
Nakon kraćeg uspona stižemo do ostataka najstarijih zidina. A. Jovićević je prije 90 godina pisao da se “klačni zidovi i sad poznaju” (“Malesija”, 1997, 14). Brijeg čine dva visa oko kojih se protežu bedemi. Dužina ograđenog prostora iznosi preko sto metara, a širina oko sedamdeset. Između dva uzvišenja nalazi se prostrani iskrčeni ravan prostor, dovoljan za boravak mnoštva ljudi sa stokom.
Pavle Mijović je pretpostavio da bi se na ovoj drevnoj gradini mogao razlikovati praistorijski, ilirsko-helenistički i rimski sloj. Na uočavanje tih razlika naveo ga je prelaz sa najstarijeg kružno-obodnog tipa zidine, ka pravougaonoj i pravolinijskoj fortifikacionoj gradnji, što je direktno povezano sa grčkim graditeljskim uticajem u periodu ilirskog kraljevstva (III-II vijek p.n.e) zaključno sa Gencijem (167. p.n.e). Direktni trag te promjene vidljiv je na istočnoj pravolinijskoj zidini sa četvrtastom kulom na sredini.
Gradina je nastavila da živi i u rimskom dobu – rimski period počinje “otkad je ova tvrđava aktivirana kao utvrđena putna stanica” (“Gradovi i utvrđenja...”, str. 54).
Mijović konstatuje da se “samo za veće gradine, a takvih, s izuzetkom Samobora nema u Crnoj Gori, može pretpostaviti da su bile naseljene. Ogromna većina ilirskih naselja nalazila se pod gradinama...” (str. 13).
A. Jovićević je pisao 1923. da je ispod utvrđenja “bila varoš i da se tu i danas nalaze cigle” (“Malesija”, 1997, str. 14). O tome zadnju riječ može da pruži samo arheološko istraživanje, ali sve upućuje na to da je u podnožju Samobora postojalo naselje.
Na polovini uspona ka gradini nailazi se na neobičan prizor. Po stazi i oko nje, na površini od sedam-osam kvadratnih metara, razbacano je mnoštvo ostataka od velikih keramičkih posuda sa širokim grlićima. Neki fragmenti prekriveni su mahovinom, a drugi su čisti, što ukazuje da nijesu davno iskopani - neko je očito preduhitrio arheologe i preduzeo potragu “za zlatom” uništavajući drevne artefakte. Ostaci ovih velikih posuda govore nam da se na tom mjestu vjerovatno nalazila ostava.
Ali oko toga nema nepoznanica, jer je Mijović još 1966. pisao: „Našim ponovnim rekognosciranjem prošle jeseni pokazalo se da je tu u pitanju jedan od najvećih i keramikom iz II-V vijeka najbogatijih lokaliteta u basenu Skadarskog jezera“.
Ovo nije nikakvo pretjerivanje, jer se prilikom obilaska gradine posvuda nailazi na fragmente velikih posuda. Sve to odavno iziskuje temeljito istraživanje. Pravo je pitanje, zapravo, šta uopšte rade nadležne institucije?
Pavle Mijović je prije skoro pola vijeka pisao da je Samobor jedan od najvećih i keramikom najbogatijih lokaliteta u basenu Skadarskog jezera. Prilikom obilaska brijega i gradine Samobor nailazi se na fragmente velikih posuda. Sve to odavno iziskuje temeljito istraživanje i pravo je pitanje, šta uopšte rade nadležne institucije?
Galerija
Bonus video:
