"Ništa se ne događa bez razloga."
Gabriel Garcia Marquez
"Istorija nas, uopšteno, samo obavještava šta je loša vladavina."
Tomas Džeferson
Evropski kontinent je obilježavanju stogodišnjice Prvog svjetskog rata pristupio različito. Dosadašnje manifestacije imale su izrazito nacionalni predznak i u nekima od njih bila je osjetna otvorena gorčina, čak i netrpeljivost. Banalno su povlačene paralele između današnjih i tadašnjih međunarodnih odnosa.
Skoro i da nije pokušano da se kroz odgovarajući pristup ispitaju ekonomski, politički, sociološki i drugi aspekti koji su Evropu sa početka XX vijeka doveli u ovaj civilizacijski sunovrat. Eventualna, tzv. strukturalna analiza ovog sukoba imala bi izuzetnu važnost za razvoj zajedničkog, koletivnog sjećanja i mogućeg brisanja vjekovnih stereotipa. Umjesto ovakvog pristupa, ovaj trenutak prisjećanja pretvoren u još jedan prigovor da savremena Evropa nema jasnu budućnost. Zluradi i desničari tvrde da je Stara dama u onim istim rovovima od prije vijeka i da ukrajinska kriza to potvrđuje.
Crna Gora stidljivo i nepripremljeno obilježava ovaj događaj. Najavljuju se određeni naučni skupovi, a pojedini stručnjaci otvoreno kritikuju da ćemo i povodom ovoga imati još jedno režimsko pakovanje istorije. Stiče se utisak da se olako prelazi preko događaja koji je naše nacionalno postojanje skoro sasjekao i uslovio složene ideološke procese koji i danas, u našem duboko podjeljenom društvu, imaju svoje trajanje. Da li bi našem društvu određeni istorijski paralelizam sa tadašnjom Crnom Gorom na nešto ukazao?
Kralj Nikola je, zahvaljući svojim ratničkim uspjesima i ogromnom uvećanju državne teritorije, uslovio međunarodno priznanje Crne Gore i bitno je uticao na njeno cjelokupno funkcionisanje. Smatrao je svojim posjedom. Ovakva samodržalačka praksa uslovila je ogorčenje kod dijela njegovih podanika, ali je privilegovana glavarsko-birokratizovana grupacija obezbijeđivala, koliko toliko, političku stabilnost.
To joj je polazilo za rukom jer je imala na raspolaganju administrativni aparat, a u njemu su nedovoljno stručno osposobljeni i slabo plaćeni kadrovi bili lako podmićivani. Korupcija i samovolja bile su bitne karakteristike naše kraljevine. Do koje mjere je to uzimalo maha, najbolje ilustruje primjer primjene Opšteg imovinskog zakonika.
Ova kodifikacija građanskog prava, koja je realizovana nakon petnajestogodišnjeg istraživačkog rada i urađena po najvišem standardu klasične, i tada aktuelne, sociološke i pravne misli u Evropi, zaživjela je u donošenju tek nekoliko presuda. Neki teoretičari prava kažu da ih nije bilo više od tri. Vjerovatno je „medijatorstvo“ Cara junaka bilo efektnije od kodifikacije dr Valtazara Bogišića, čije se jedinstveno zakonodavno djelo svrstavalo u red sa francuskim Code civil i austrijskim Opšim građanskim zakonikom.
Naša ekonomska politika sa početka XX vijeka, tačnije njeno vizionarstvo, najbolje se oslikava u izvještaju Finansijskog odbora Crnogorske narodne skupštine o prijedlogu budžeta za 1908. godinu, u kojem se između ostalog i navodi sljedeće: „Na prvom mjestu naš budžetski prijedlog čini rđav utisak tijem što državne prihode čine skoro sve same dažbine, koje narod posredno i neposredno daje, a državni rashodi su uglavnom činovničke plate.
Ništa se skoro ne predviđa u predloženijem rashodima na nove investicije, te se otuda ne bi mogli ni nadati da će uskoro u našem državnom gazdovanju biti promjene na bolje... Prijedlog budžeta našeg, dakle, predstavlja nam u glavnom formulu finansiranja: uzmi od naroda, dadni činovnicima, a ne treba čovjeku osobita sprema i znanje, pa da može doći do sigurnog zaključka da će izvor, odakle je Crna Gora dosad crpila državne prihode, na ovaj način morati malaksati; jer narod, kad se sve od njega uzima, a to mu se samom državom ne vraća u drugom obliku: u unaprijeđenju privrede i drugih po narod korisnijeh ustanova jednog dana neće imati otkuda davati... “ Ovim budžetom za školstvo 1908. godine izdvojeno je, viđi datosti, 8% njegovog cjelokupnog iznosa.
Naravno, nikada se kraljevska vlada nije strikno pridržavala budžetskih predviđanja i često su se sredstva, pored prekobrojnih prekoračivanja, prebacivala iz jedne partije, potrošačke jedinice, u drugu. Budžeti iz tog perioda nisu bili potpuni zbog budžeta Ministarstva vojnog, što je i logično za taj period, i budžeta Monopola duvana, koji nije čak prikazivan ni sumarno. Famozno djeluje činjenice da je tadašnja crnogorska vlada bila zadužena za cjelokupni investicioni iznos Monopola duvana i da Državna kontrola nije imala pravo provjere njegovog finansijskog poslovanja. „Monopol je jedna velika rana i udarac za narod.“, reći će jedan narodni poslanik, a 1918-te u njegovom objektu biće održana zlosudna Podgorička skupština. Valja istaći da je od 1879. do 1914. godine tadašnja Crna Gora zaključila preko 40 zajmova i kredita.
Vjerovatno da ovi primjeri, a ima ih još, i nisu primjereni kontekstualnom tumačenju prošlosti. Ali prosto ova porođenja opominju poput filozofeme Tomasa Arnolda: „ Dvije stvari trebamo da naučimo od istorije: prvo, da nismo superiorniji od naših predaka, i drugo, da smo sramno inferorni ako nismo daleko od njih. “
Bonus video:
