Početkom decembra svjetske medije je gotovo nedjelju dana zaokupljalo apostolsko pismo pape Franja, u kome se dotakao „ideoloških osnova kapitalizma“ i jednog broja etičkih pitanja vezanih za savremenu ekonomiju. On je iznio kritiku sistema koji počiva na ličnom interesu, sebičnosti i maksimizaciji profita i posebno se osvrnuo na težnju takvog sistema da zanemari slabije članove društva, siromašne i prirodnu okolinu. Papa je posebno naglasio da nije etički „ne dijeliti sopstvena dobra sa siromašnima“ i da je normalno da bogati daju siromašnima, a ne obratno.
Na ovakvu papinu lekciju su naročito žustro reagovali tzv. liberalni mediji, između ostalog tvrdeći da papa ne poznaje „ekonomsku teoriju“. Pod ovim terminom su vjerovatno podrazumijevali „mainstream“ ekonomsku teoriju, odnosno neoklasičnu teoriju, koja od početka osamdesetih služi kao vrsta ideološke osnove (neo)liberalnog kapitalizma.
U osnovi neoklasične ekonomske teorije se nalazi Teorija racionalnog izbora. Prema ovoj teoriji, pojedinci su potpuno racionalni, raspolažu ograničenim resursima, balansiraju troškove i koristi („costs and benefits“) i teže da maksimiziraju svoju korisnost odnosno količinu dobara sa kojima raspolažu. Teorija racionalnog izbora ne uzima u obzir moral i etiku u donošenju odluka, kao ni druge psihološke aspekte ponašanja pojedinca, a čovjeka posmatra kao isključivo racionalno biće koje razmišlja na način sličan matematičkom.
Zbog ovakvog, mehanicističkog pristupa, neki teoretičari ukazuju na potpunu odvojenost neoklasične ekonomije od etike. Neoklasični ekonomista se ne bavi vrednovanjem ciljeva pojedinaca, već ih uzima kao date i bavi se načinom za njihovo ostvarenje. Kada su u pitanju sredstva za ostvarenje cilja, ona se vrednuju samo kao instrumenti, sa aspekta njihove mogućnosti da pomognu u ostvarenju cilja. I konačno, odvojenost etike od ekonomije u neoklasičnom pristupu ogleda se i u eliminaciji lične ekonomske odgovornosti, budući da se nastala ekonomska šteta (npr. gubitak posla ili nezaposlenost uopšte) ne pripisuje određenom pojedincu ili grupi, već se posmatra kao posljedica funkcionisanja tržišnog mehanizma.
Tržište je jedan od osnovnih koordinacionih mehanizama modernog društva, koji koordinira ponašanje pojedinaca kroz cjenovne signale. Razlog zbog koga je upravo tržište dominantan način koordinacije u modernoj ekonomiji je njegova navodna efikasnost, a ne etička vrijednost.
Iako zagovornici „slobodnog tržišta“ vide tržišni mehanizam kao neutralan i proceduralno pravedan, postoje brojne kritike koje ukazuju na manjkavosti tržišnog mehanizma:
- a) Tržište se često kritikuje sa aspekta pravednosti, odnosno ishoda djelovanja tržišnih sila. Slobodno, neregulisano tržište proizvodi velike nejednakosti, naprosto zbog različitih početnih pozicija pojedinaca na tržištu: fizičkih predispozicija, obrazovanja, prethodno nagomilanog bogatstva...
- b) Kritika slobodnog tržišta se često odnosi i na nesavršenost tržišta kao mehanizma, budući da u stvarnosti postoje brojne greške tržišta (market failures), kao što su monopoli, asimetričnost informacija, eksternalije i drugo. U tom smislu, tržište u suštini ne zadovoljava ni uslov proceduralne pravednosti, čak i kada bi apstrahovali (ne)pravednost ishoda njegovog djelovanja;
- c) Tržišta poštuju samo jedan ograničeni broj ljudskih prava – prvenstveno slobodu (izbora, razmjene, lične autonomije, nezavisnosti, lične volje...) i pravo vlasništva (prirodna prava kako ih je definisao John Lock). Ovo su po svom karakteru negativna prava – jer podrazumijevaju odsustvo prinude i odsustvo miješanja drugih. Postavlja se pitanje zašto bi ova prava imala prednost u odnosu na neka druga prava, napr. pravo na hranu ili zdravstvenu zaštitu. Ako jedna osoba ima pravo na hranu, drugi bi mogli imati moralnu obavezu da se uzdrže od postupaka kojima bi joj smanjili dostupnost hrane i time je egzistencijalno ugrozili. UN su u nekim svojim deklaracijama o ljudskim pravima proširile koncept prirodnih prava na pravo na hranu, odjeću, stan i zdravstvenu zaštitu;
- d) U skladu sa pretpostavkom o racionalnosti, na slobodnom tržištu individue egzistiraju potpuno nezavisno jedne od drugih, i u svom djelovanju ne uzimaju u obzir ljudske odnose. Dolazi do zanemarivanja vrlina kao što su lojalnost i briga za druge, dok se ohrabruju mane kao što su pohlepa, samoživost i proračunatost.
Pored toga, tržište kao mehanizam je neutralno u odnosu na moralnost proizvoda i usluga kojima se na njemu trguje. To može biti najnovija medicinska tehnologija, ali mogu biti i opojne droge ili materijal za nuklearno naoružanje.
Veliki broj kritičara takođe smatra da je legitimizacija sebičnosti u suštini jedna od najtežih posljedica vladavine neoliberalizma u zemljama gdje je primjenjivan Vašingtonski konsenzus (kao što su zemlje Latinske Amerike i Istočne Evrope). Insistiranje na sopstvenoj koristi i maksimizaciji profita dovela je do toga da se društvena svijest i društvena odgovornost postale anahrone u ovim zemljama. Pored socioloških i političkih posljedica, postavlja se pitanje da li ovakva društvena svijest može imati negativne posljedice i po ekonomiju jedne zemlje, odnosno da li se jedna zemlja uopšte može razviti bez društvene kohezije i određenih društvenih vrijednosti, bez obzira na ekonomski sistem.
Kritičari papinog apostolskog pisma, kao što je londonski The Economist, između ostalog koriste argument da je tržište mehanizam koji omogućava slobodu pojedinca, nasuprot totalitarnim sistemima. Ako je glavni preostali argument u prilog liberalnog kapitalizma poređenje sa ekstremom totalitarizma, posmatraču preostaje da se pita: da li to znači da su svi ostali argumenti u prilog postojećeg sistema već iscrpljeni i oboreni nakon brojnih ekonomskih kriza i rastuće nejednakosti, koja se više ne može ni sakriti ni opravdati?
Ili je samo u pitanju arogancija i intelektualna lijenost postojećeg sistema, koji se i dalje osjeća isuviše jak da bi ulagao ozbiljne napore u svoju odbranu?
www.facebook.com/alternativna.ekonomija
Bonus video:
