Do Industrijske revolucije (Engleska, druga polovina XVIII stoljeća) razlike u bogatstvu zemalja bile su višestruko manje nego danas. Na početku XX vijeka klub bogatih činilo je 15 zemalja: SAD, Kanada, Australija, Novi Zeland, Velika Britanija, Belgija, Holandija, Luksemburg, Francuska, Švedska (sa Norveškom), Njemačka, Austrija, (sjeverna) Italija, Argentina.
Za 120 godina samo 10 zemalja je uspjelo da iz kluba siromašnih pređe u klub bogatih: Španija, Irska, Norveška, Finska, Izrael, Japan, Tajvan, Hong Kong, Južna Koreja, Singapur. (Proizvođače nafte i zemlje sa trgovinskim privilegijama ne računamo.) Jedino je Argentina iz kluba bogatih prešla u klub siromašnih. GDP (godišnji nacionalni dohodak po glavi stanovnika) 25 najbogatijih kreće se od približno 30.000 dolara (Tajvan i Južna Koreja) do preko 60.000 u SAD i Singapuru. Tako, od 196 zemalja u svijetu, 171 je manje ili više siromašno. Neke od siromašnih žive od manje od 2 dolara po glavi stanovnika dnevno.
Od početka XX vijeka društvene nauke traže odgovor na pitanje, šta donosi ekonomski prosperitet nekoj zemlji? Nobelovac Robert Lukas je rekao da kad se jednom ozbiljno zamisliš zašto su jedne zemlje bogate, a druge tavore u siromaštvu, ne možeš prestati da o tome razmišljaš. Od tada je napravljen veliki broj teorija čiji je cilj da se objasne ovaj fenomen. Godine 2012. pojavila se knjiga Zašto su (neke) nacije neuspješne: Porijeklo moći, prosperiteta i siromaštva. (Termin nacija odnosi se na države - političke nacije). Autori su najviše citirani ekonomista tokom posljednjih 15 godina Daron Asemoglu (Acemoglu) sa Univerziteta MIT i Džejms (James) Robinson sa univerziteta u Čikagu, Harvardu i Berkliju. Knjiga je već osam godina bestseler, jer je u njoj izložena do sada najuspješnija teorija koja objašnjava promjene u bogatstvu zemalja kroz istoriju. Čitaocu „Vijesti“ dajemo kratki prikaz ove obimne studije od preko 600 stranica.
Prije ove knjige, uzroke za ekonomski uspjeh ili neuspjeh zemlje teorije su tražile u faktorima kao što su geografija, religija, kultura, investiciona politika, parlamentarni oblik vladavine, obrazovanje stanovništva. Nijedna od ovih teorija nije univerzalna. Asemoglu i Robinson su napravili univerzalnu teoriju koja liči velikim teorijama u eksperimentalnim naukama. Na osnovu nekih fakata, koji su sabirani stotinama godina, formulisali su univerzalne zakone, koje su primijenili na sva poznata društva u istoriji i dali istotipno objašnjenje za njihov ekonomski uspjeh i neuspjeh.
Osnovni postulat teorije je da se ekonomski rast ne događa zbog pobrojanih faktora (iako svi oni utiču na ekonomski potencijal zemlje), već da on zavisi od ekonomskih instituta - pravila po kojima se odvija ekonomija. Ekonomski instituti koji su slični institutima u klubu bogatih autori su nazvali inkluzivnim. Ovi daju jednake mogućnosti svim građanima za učešće u ekonomskim aktivnostima, da bi se što bolje iskoristili talenat i stvaralački potencijal nacije. Stoga je nepristrasno i nezavisno sudstvo osnovni ekonomski institut, jer bez njega nije moguće ostvariti jednakost i obezbijediti fer utakmicu na tržištu.
Inkluzivni ekonomski instituti obezbjeđuju funkcionisanje najvažnijeg motora ekonomskog rasta: tehnološke inovacije i korišćenje stečenih znanja za izgradnju profitnog biznisa. Inkluzivni institucionalni uslovi obezbjeđuju da lični talenat doprinosi razvoju cijelog društva. Džejms Vat, Tomas Edison i Bil Gejts su se pojavili u Engleskoj i SAD, a ne u Južnoj Americi ili Evropi, zato što inkluzivni ekonomski instituti i zaštita intelektualne svojine u to vrijeme nijesu postojali u Južnoj Americi i kontinentalnoj Evropi.
Nasuprot inkluzivnim, stoje ekstraktivni ekonomski instituti, koji karakterišu sve najsiromašnije zemlje. Ekstraktivni instituti su sredstvo za uspostavljanje monopola, što dovode do blagostanja određenih grupa ili slojeva, ali ne i cijelog stanovništva. Bil Gejts i Karlos Slim su primjer koji pokazuje kako se lično bogatstvo stiče i šta ono znači za društvo, zavisno od toga da li se ekonomska utakmica odvija u uslovima inkluzivnih ili ekstraktivnih ekonomskih instituta. Bil Gejts je stekao bogatstvo tehnološkim inovacijama u informacionim tehnologijama. Karlos Slim je iskoristio veze sa vladajućom elitom i došao do kontrole državnog telekoma, a zatim postao najbogatiji čovjek na svijetu.
Kad je zaprijetila opasnost da njegov Majkrosoft uspostavi monopol na američkom tržištu, Gejts je morao da svjedoči pred Američkim kongresom u traženju rješenja da se monopol izbjegne. Morao je da podijeli kompaniju na dvije i pomogne u stvaranju uslova za razvoj konkurencije. Procjenjuje se da je ta korist za SAD nekoliko desetina procenata godišnjeg rasta američke i svjetske ekonomije. („Naša misija i vrijednosti su da pomognemo ljudima i biznisima širom svijeta da ostvare svoj puni potencijal“, stoji u aktima Microsofta.)
S druge strane, izračunato je da Slimov monopol smanjuje ekonomski rast Meksika za 2% godišnje. To za pet godina svakom stanovniku Meksika uspori rast sopstvenog bogatstva za približno 10,5%. U zemlji sa ekstraktivnim ekonomskim institutima razvijaju se monopoli u svim granama ekonomije, i stoga Meksiko stagnira u poređenju sa bilo kojom zemljom koja ima inkluzivne ekonomske institute.
Da li će neka država imati inkluzivne ili ekstraktivne ekonomske institute, odlučuju oni koji upravljaju državom, što je rezultat političkog procesa. Ukupnost pravila i običaja po kojima se odvija politički život neke zemlje naziva se političkim institutima. One institute koji su dovoljno pluralistički i dovoljno centralizovani Asemoglu i Robinson nazivaju inkluzivnim. Dovoljno pluralistički znači da donošenje političkih odluka zavisi od različitih političkih snaga koje predstavljaju interese svih društvenih grupa. Dovoljno centralizovani znači da država može da sprovodi zakone i sudske odluke na čitavoj teritoriji države. Ako bar jedan od ova dva uslova nije ispunjen, politički instituti su ekstraktivni.
Tokom najvećeg dijela ljudske istorije sve države bile su apsolutne monarhije sa ekstraktivnim političkim i ekonomskim institutima. Prvi inkluzivni politički instituti pojavili su se u Engleskoj - Magna karta (1215. godine), kojom je ograničena apsolutna vlast kralja, i prvi parlament svih staleža (1265). Trebalo je više od četiri stotine godina dok se u Slavnoj revoluciji (1688) Engleska transformisala u zemlju čiji politički i ekonomski instituti su inkluzivni. Ovo je sto godina prije nego što su Francuska i ostale zapadne zemlje počele da grade inkluzivne institute. Stoga se Industrijska revolucija dogodila u Engleskoj, a ne na kontitnentu.
Zakon povratne sprege i stvaralačko rušenje
Postavlja se pitanje, zar svaki vladar i svaka ekonomska i politička elita zemlje ne želi da se ostvari ekonomski rast koji će zemlju uvesti u klub bogatih. Odgovor na to pitanje je ne. Jer za ekonomske i političke institute važi zakon povratne sprege. Inkluzivni ekonomski instituti i ekonomski rast koji oni produkuju porađaju nove političke snage i inkluzivne političke institute. To izaziva tzv. stvaralačko rušenje stare ekonomske i političke elite koja je svoje privilegije gradila pomoću ekstraktivnih instituta. Važi i obratna povratna sprega - inkluzivni politički instituti dovode do inkluzivnih ekonomskih instituta.
Dva inkluzivna instituta, ekonomski i politički, po zakonu povratne sprege, generišu blagotvorni krug (circulus virtuous) razvoja društva, čime stara elita nestaje sa istorijske scene. Zbog toga se elita u zemljama koje karakterišu ekstraktivni ekonomski instituti uvijek protivi prelasku na inkluzivne institute. Ako se sticajem istorijskih okolnosti inkluzivni instituti pojave, stara elita ponekad uspijeva da povrati ekstraktivne političke institute. Tada ekstraktivni politički instituti porađaju ekstraktivne ekonomske institute i blagotvorni krug povratne sprege pretvara se u zao - poročni krug (circulus vitiosus). Na primjer, tako je bilo u Rimu i Veneciji.
U ova dva društva istorija je bila proizvela (djelimične) inkluzivne institute za razvoj trgovine i poljoprivrede, što je dovelo do ekonomskog rasta i bogatstva stanovništva. Rim je došao do građevinskih inovacija, izgradio desetine hiljada kilometara puteva, akvadukte, javna kupatila, biblioteke, velelepne palate. Plebejci koji su postali bogati zahtijevali su učešće u upravljanju zemljom. Uslijedio je period borbe elita koji je trajao više stotina godina, proizveo građanske ratove, oslabio Rimsku imperiju, da bi nekada nepobjedive Rimljane pobijedili germanski varvari i uništili carstvo.
Nakon što je venecijanska aristokratija bila prihvatila inkluzivne institute u moreplovstvu i trgovini, Venecija je postala prva sredozemna pomorska i trgovačka sila. Oko 1300. godine, kad je preplašena aristokratija poništila inkluzivne institute, Venecija je bila velelepni grad, po broju stanovnika jednak Parizu i triput veća od Londona. Po vraćanju ekstraktivnih instituta počelo je ekonomsko propadanje. U vrijeme razvoja turizma početkom XX vijeka, Venecijanci su pretvorili svoj grad u muzej koji pokazuje veličanstvenu kreativnost njihovih slavnih predaka. Ljudi koji su nekada otkrivali nove trgovačke morske puteve i razvijali napredne ekonomske institute, danas peku picu, prave sladoled i suvenire od finog venecijanskog stakla koje je invencija iz vremena venecijanske slave.
Strah od stvaralačkog rušenja bio je razlog da tri moćne imperije - Austrougarska, Osmansko carstvo i Rusija dožive nazadovanje i propadnu. Aristokratija u ovim carstvima odbila je da prihvati industrijsku revoluciju i inkluzivne institute. Došlo je do njihovog stoljetnog ekonomskog i političkog zaostajanja za Engleskom. Sve tri imperije su oslabile i početkom XX vijeka nestale sa istorijske scene. Zbog gvozdenog zakona oligarhije (vidi niže) Rusija i Turska su i danas siromašne.
Prije Asemogluove i Robinsonove teorije, enigmu ekonomske propasti Argentine bilo je komplikovano objasniti. Nobelovac Sajmon Kuznjec je jednom kazao da postoje četiri tipa zemalja: „Razvijene zemlje, zemlje u razvoju, Japan i Argentina“. Institucionalna teorija, međutim, daje jednostavno objašnjenje: Peronizam je sredinom XX vijeka uništio nezavisno sudstvo i povratio ekstraktivne političke institute, koji su po zakonu zlog kruga povratili ekstraktivne ekonomske inistitute. Argentina danas nema gotovo nijednu ekonomsku djelatnost u kojoj vladajuća elita nije uspostavila monopol. Tako je od jedne od nekoliko najbogatijih zemalja svijeta početkom XX stoljeća, postala srednje siromašna zemlja na kraju tog istog stoljeća (sa BDP 11.700 dolara).
Gvozdeni zakon oligarhije
Zbog toga što se političke i ekonomske elite u zemlji koja ima ekstraktivne ekonomske institute protive uvođenju inkluzivnih instituta, u istoriji se dešavaju revolucije, koje stare elite zamjenjuju novim. Ove potom uspostavljaju nova pravila igre u politici i ekonomiji. Pritom važi gvozdeni zakon oligarhije: nova elita uvijek teži da zadrži ekstraktivne institute, koje je imala prethodna elita, da bi uspostavila sopstvene privilegije. Zbog toga se, po pravilu, elita samo personalno promijeni, a ekstraktivni instituti ne bivaju zamijenjeni inkluzivnim.
Gvozdeni zakon oligarhije je razlog što su Sjeverna i Južna Amerika danas toliko različite ekonomski i politički. Španski kolonijalizam je bio veoma različit od onog britanskog. Španci su u Južnoj Americi našli razvijena i bogata društva i cilj njihove uprave bio je da zaplijene zlato i dragocjenosti i pošalju ih španskoj kruni. Kad su se južnoameričke države u XIX vijeku oslobodile od kolonijalizma, nove elite su postupile tako kako predviđa gvozdeni zakon oligarhije. U nebrojenim državnim udarima smjenjivali su se režimi koji su uvijek čuvali ekstraktivne institute. Došlo je do zaostalosti Južne Amerike koja još traje. Englezi su u Sjevernu Ameriku došli s istim namjerama, ali nije bilo zlata, a Indijanci nijesu bili pogodni za ekploataciju. Zato su podijelili zemlju iseljenicima reprodukujući engleski feudalizam. Evolucija engleskog ekonomskog i političkog sistema, automatski je preuzimana u Americi. Tako je Sjeverna Amerika preuzela Industrijsku revoluciju i inkluzivne ekonomske i političke institute. Američka revolucija je to samo unaprijedila.
U gotovo svim afričkim zemljama antikolonijalne revolucije su se završile po gvozdenom zakonu oligarhije. Kolonijalne elite zamijenjene su novim elitama koje ekstraktivne institute nijesu zamijenile inkluzivnim. Nove klase su se enormno obogatile, a stanovništvo je ostalo u bijedi. Pri propasti komunizma, u većini zemalja bivše Jugoslavije transformacija društava izvršena je po gvozdenom zakonu oligarhije. Nove elite su proglasile političku evropeizaciju, a u stvari su zadržale ekstraktivne institute i enormno se obogatile. Većina stanovništva je obespravljena i satjerana u siromaštvo. Slovenija i Hrvatska su zbog toga što su primljene u Evropsku uniju bile prinuđene da razvijaju inkluzivne institute. Situacija na Balkanu je ponekad slična sa onoj u Africi. Mugabe je nakon rušenja rasističke vlasti bijele manjine uspio da u Zimbabveu uspostavi vlast jedne partije, s njim na čelu. Kontrolisao je sve institucije, tako da je dobijao čak i premije na lutriji. Đukanović je malo elegantniji. Njegova porodica pobjeđuje na državnim tenderima, a onda Vlada koju on vodi sa njima potpisuje ugovore u ime države. Obojica su krali izbore i u obje zemlje veliki dio stanovništva je pao u bijedu tokom njihove višedecenijske vladavine.
Ekonomski rast u nekim autoritarnim režimima
I pod autoritarnim režimima ponekad može doći do ekonomskog rasta. U doba vojne diktature u Južnoj Koreji, ova je imala rast od 8% godišnje. Savremena Kina je u uslovima partijske diktature ostvarila ogromni (10%) višedecenijski rast. Malezija takođe ostvaruje veoma veliki (7-8%) rast. Zajedničko ovim režimima je to što su diktatori (lični ili kolektivni) bili patriotski orijentisani i uveli inkluzivne ekonomske institute da bi razvili sopstvenu zemlju.
Međutim, po teoriji Asemoglua i Robinsona, ako su ekonomski i politički instituti različitog tipa (jedni su inkluzivni, a drugi ekstraktivni), ranije ili kasnije je neminovna politička nestabilnost, jer inkluzivni ekonomski instituti proizvode snage koje traže inkluzivne političke institute. Kad je pod vojnom diktaturom u Južnoj Koreji došlo do ekonomskog rasta (Hyundai je nastala jer je general Park zabranio uvoz automobila), inkluzivni ekonomski instituti došli su u sukob sa ekstraktivnim političkim institutima. U zemlji je uvedena demokratija sa inkluzivnim institutima. Privredni i demokratski procvat je nastavljen i Južna Koreja je postala član kluba bogatih.
Po teoriji Asemoglua i Robinsona, u Kini će kroz neko vrijeme takođe doći na dnevni red pitanje uvođenja inkluzivnih političkih instituta i demokratije. Kad će se to dogoditi, i kako će se završiti politička nestabilnost, za sada ostaje nepoznanica. Ono što je poznato je da od obračuna sa studentima na Tjananmenu 1989, kineska vlast stalno povećava broj kamera kojima nadzire stanovništvo. Trenutno ih ima oko 250 miliona.
Postoji li univerzalna formula za prelazak na inkluzivne institute
Nažalost, ne. Svaka zemlja je jedinstvena i ne postoji prosta formula za prelazak na inkluzivne institute. Niti se taj čin može uvesti spolja. Od strane pomoći najviše ekonomske koristi ima elita koja drži ekstraktivne institute. Strana pomoć stvara i lažnu nadu da će to dovesti do rasta ekonomije. Strani investitor, da bi što brže i što više oplodio svoj kapital, stupa u interesni savez sa elitom i, de facto, postaje pripadnik elite koja ostvaruje privilegije pomoću ekstraktivnih političkih i ekonomskih instituta.
Prelazak na inkluzivne institute mora biti unutrašnji proces, koji svaka zemlja mora proizvesti na njen jedinstveni način. Bez široke koalicije najraznorodnijih društvenih snaga, šansa da do toga dođe je mala. Okidač promjena u Brazilu pri kraju 14-godišnje vojne diktature bio je štrajk u fabrici „Skanija“. Sindikalne vođe i lijevi intelektualci okupili su sve socijalne grupe koje su bile u opoziciji prema režimu: sindikat, profesionalne asocijacije, studentske organizacije, crkvu. Na čelo zemlje je doveden bivši sindikalac koji je fanatično želio da Brazil postane demokratska i prosperitetna zemlja. Posljednjih 20 godina GDP Brazila je porastao četiri puta i danas se o Brazilu govori kao o rastućem ekonomskom džinu.
Primjena teorije na Crnu Goru
Crna Gora je kasnila dva vijeka za drugim evropskim zemljama sa formiranjem države čiji pravni poredak važi na cijeloj njenoj teritoriji. Uslijedila je apsolutna monarhija Kralja Nikole, koji je zakočio razvoj pluralizma i inkluzivnih instituta. U Jugoslaviji Karađorđevića Crna Gora je bila neka vrsta kolonije. Pad komunizma i nezavisnost Crne Gore su bile revolucionarne promjene. Crna Gora je uvela formalnu demokratiju, ali nije izgradila inkluzivne institute. Ni političke ni ekonomske. Po „gvozdenom zakonu oligarhije“ autoritarni vladar je uspostavio kontrolu sve tri grane vlasti, koja se ostvaruje pomoću vladajuće partije. Režim je postao oligarhija, a DPS privilegovana kasta koja drži sve monopole. Po teoriji Asemoglua i Robinsona, savremene države koje nemaju inkluzivne institute (popularnim jezikom - nijesu građanske) zakonomjerno propadaju do egzistencijalne ugroženosti. Opstaju više voljom spoljnih sila, nego sopstvenom snagom. Stanje u današnjoj Crnoj Gori je potvrda valjanosti teorije.
Recept borbe sa ekonomskim i političkim krahom neuspješnih zemalja, po institucionalnoj teoriji je transformacija ekstraktivnih instituta u inkluzivne. Zakon „zlog kruga“ je razlog što to nije lako postići. Ali „gvozdeni zakon oligarhije“ nije prirodni zakon i, uz malo sreće, poročni krug se može prekinuti. Postavlja se pitanje da li bi smjenom DPS vlasti u Crnoj Gori došlo do uvođenja inkluzivnih instituta i ekonomskog rasta koji bi bio u korist cijele populacije? Odgovor na to pitanje je: zamjena postojeće vlasti je neophodan uslov da bi došlo do bilo kakvih promjena. Parafrazirajući Mišel Obamu, kad postanete vlast, to ne mijenja ko ste, već otkriva ko ste. Đukanović i DPS su u dugom intervalu pokazali da im nije ni na kraj pameti da ostvare jednakost građana i grade inkluzivne institute. Produžetak njihove vlasti značio bi održavanje monopola i ekstraktivnih instituta koji ne mogu približiti Crnu Goru klubu bogatih. Zamjena DPS-a koalicijom građanskih snaga povećala bi vjerovatnoću da do toga dođe.
Bonus video:
