Kada sam prije više godina započeo tekst o Siriji, zemlji u kojoj se posljednjih 13 godina, s kraćim prekidima vodio građanski, (geo)politički i vjerski rat, duboke impresije kulturno-istorijskim nasljeđem te zemlje su me odvele u dug uvod, da bi nešto kasnije moja skromna knjiga dobila naslov “Na putu za Damask”.
Ko je danas, nakon brutalnog rata direktnih i indirektnih protagonista, bio na tom putu, zapravo već stigao u Damask?
Što sada čeka taj grad i zemlju, ne slučajno nekada nazvanu biserom fascinantnog Bliskog istoka?
Ali prije pokušaja objašnjenja što se tamo sada dešava kao posljedica brutalne unutrašnje i međunarodne preraspodjele moći - da bismo možda bolje razumjeli odgovornost za sistematsko devastiranje zemlje - da opet započnem, ovoga puta kraćim, uvodom kulturno-istorijskog karaktera.
Istorija, kultura, duhovnost
Damask je jedan od najstarijih gradova na svijetu. Njegova urbana trajanja datiraju nekih 6 000 godina. U pitanju je grad jakih tragova tri monoteističke religije - judaizma, hrišćanstva i islama.
Na 56 kilometara od Damaska, u mjestu Malula, lokalno stanovništvo se i danas sporazumijeva na aramejskom, jeziku kojim je govorio Isus Hrist.
Damask ima veliko značenje za istoriju hrišćanstva. Iz Sirije je krenula jevanđelizacija Evrope. Sedam papa je iz Sirije. I nekoliko rimskih imperatora.
Vjerovatno je nepravedno govoriti o Damasku kao trezoru civilizacijskih dobara, a ne pomenuti Alep i njegovu istoriju i kulturu, gdje je Venecija otvorila konzulat 1548, koji je trajao četiri vijeka.
Nije slučajno što je nedavno u Veneciji, tradicionalno ekonomski i kulturno okrenutoj Levantu, organizovana velika izložba pod naslovom - Siria, dov’e nata la civilta (Sirija, gdje je rođena civilizacija).
Alep, grad na sjeveru Sirije, drugi po veličini, sada sa dva miliona stanovnika (prije posljednjih ratova imao je tri), takođe je simbol sistematskog i vandalskog razaranja.
A pojam put za Damask, pun biblijskih simbola, označava neizvjesnost putovanja koje se u jednom trenutku pretvara i u naglo preobraženje, u sposobnost iznenadne promjene odluke. Put u Damask, simbol neizvjesne drame lutanja, za apostola Pavla je postao prelom u njegovom životu. Najprije protivnik hrišćanskih priča i poruka, vjeran starom Mojsijevom pripovijedanju, na putu za Damask naglo se opredijelio za Hristovo učenje, postajući zatim jedna od centralnih misionarskih figura hrišćanske crkve.
Tako je putovanje prema Damasku kao jedna stara, zamršena i tajanstvena tema, pored svoje istorijsko-biblijske dimenzije, vremenom postao pojam kulturološko psihološkog karaktera. I kao takav postao motiv velikih umjetničkih djela.
Renesansna umjetnost, posebno slikarstvo, puni je velikih djela posvećenih tom motivu.
Karavađovo remek-djelo iz 1601. nosi naslov Preobraženje na putu za Damask. Strindberg je 1898. napisao Put u Damask, dok je Bergman 1974. režirao istu dramu pojačavajući mit demonskog reditelja.
Tema je u simboličkom značenju postala klasična i moderna, vremenom toliko jaka da smo se, izgleda, svi našli na tom putu, makar nikada ne krenuli prema fascinantnom Bliskom istoku. Radi se o otvorenom i izazovnom putu koji je stalno pred nama.
Dinastička republika familije Asad
Dominacija familije Asad u Siriji započela je sa generalom Hafezom al Asadom koji je vladao zemljom od 1971. do 2000, kada je državu preuzeo njegov sin Bašar al Asad. Znači, 24 godine je trajala Bašarova vlast, a njen kraj se dešava ovih dana, dok pišemo ove redove.
Otac, Hafez al Asad vladao je nedemokratski, nekom vrstom “reformske diktature”, makar ovaj termin nosio u sebi ne male kontradikcije.
Kada je u arapsko-muslimanskom svijetu, na širokom području “od Maroka do Indonezije” započeo uspon rečenice-putokaza “islam je rješenje”, u Siriji je general Hafez, donekle inspirisan drugim generalom i državnikom, turskim predsjednikom Mustafom Kemalom Ataturkom, organizovao laičku državu s autoritetom jake vojske, zabranjujući politička organizovanja na vjerskoj osnovi.
Uveden je sistem tzv. arapskog socijalizma - laički i nacionalni u isti mah, inspirisan partijskim ustrojstvom političke doktrine Baath. General Hafez se nije ustručavao da grubom silom uguši pokrete inspirisane religijom i vjerskim klerom. General, šef države, je saopštavao da u adminstrativnim upravljanjima nema mjesta za imame, muftije, ajatolahe i njihove fatve. Na državnim mjestima i u javnom životu Sirijci treba da se oblače prema zapadnim običajima, da na kulturno, političko, ekonomskom planu podržavaju, u mogućoj mjeri, zapadni stil rada. Hafez al Asad je želio da se Sirija razlikuje od teokratskih monarhija poput Saudijske Arabije, ali i Islamske republike kao one u Iranu.
Iako zapadne orijentacije, Hafezova država je održavala kontakte sa zemljama tzv. sovjetskog bloka, između ostalog školujući svoje studente na tehničkim fakultetima, u Sovjetskom Savezu, Čehoslovačkoj, Istočnoj Njemačkoj i Rumuniji.
U svakom slučaju, Sirija je jedina arapska država sa sekularnim ustavom. Islamski zakon je protivustavan. Zabranjen je rad nacionalnih i vjerskih partija. U Siriji žene nisu obavezne da se pokrivaju velom, burkom ili čadorom.
Treba istaći da je Hafez al Asad još 1976. postavio prvu ženu za ministra u vladi Sirije.
Ko se nešto ozbiljnije bavio Sirijom, ko ne podliježe propagandama raznog tipa unutrašnjih i međunarodnih izvora, zna da postoje dvije strane sirijskog sistema koji je više od pet decenija vodila porodica Al Asad, najprije otac Hafez, a od 2000. sin Bašar.
U najkraćem preovlađuje ocjena da je riječ, s jedne strane, o vlasti sa mrljama autokratskog vladanja, nepotizma, korupcije, oružanih intervencija.
S druge strane, u pitanju je sistem, dobrim dijelom, tržišne ekonomije, pragmatskih reformi, sistem u kome postoji međuetnički i multikulturni suživot. Hrišćanska zajednica, koja čini 10 odsto stanovništva, u kulturnom je, ekonomskom, političkom smislu integrisana u sirijsko društvo, u svakom slučaju bezbjedna. Sirijske žene u zdravstvu i obrazovanju imaju ista prava kao muškarci.
Sirija je jedina arapska zemlja koja dugo ništa nije dugovala međunarodnim bankama, pa ni MMF-u.
Sirija je zemlja koja se oduvijek ubrajala u aktivnije učesnice Pokreta nesvrstanih zemalja, što joj nije smetalo, kao uostalom ni Jugoslaviji, da sarađuje sa zemljama Zapada i SSSR-om.
Zahvaljujući jednom ugovoru, predsjednik Hafez al Asad je dozvolio SSSR-u korišćenje vojne baze Tartus u Siriji, što je vremenom postalo najznačajnije sovjetsko vojno uporište na Bliskom istoku.
Građanski, vjerski, geopolitički rat
Autokratsko vladanje porodice Asad je bez sumnje bilo povod za povremene pobune i legitimno konstituisanje sirijske opozicije. S druge strane, ostajala je i činjenica da je riječ o zemlji koja je po mnogim parametrima bila naprednija od ostalih arapskih država u regionu.
Sirija je postajala sve više žrtva ratova u susjednom Iraku, na početku prelaskom ogromnog broja iračkih izbjeglica na sirijsku teritoriju. Iračka hrišćanska zajednica uglavnom je izbjegla u Siriju.
U već uzdrmanu Siriju prenosila se atmosfera iračkog ratnog haosa i sve većeg prisustva islamskih ekstremista koji su teritorijalno kontrolisali dio Iraka.
Sve donekle koincidira i sa pojavom Arapskog proljeća, posebno u sjevernoafričkim zemljama, tokom kojeg su mnogi, posebno mladi, tražili demokratiju i raskid sa korumpiranim elitama.
S druge strane, neki međunarodni centri su u svim tim procesima vidjeli ranije planiranu šansu za politička prekomponovanja Bliskog istoka, kombinujući borbu za demokratska načela i konkretne nacionalne interese. U tome su prednjačili tada uticajni u američkoj politici tzv. neokonzervativci, čemu su se pridružile i neke evropske zemlje. Poslije Iraka i promjena u Libiji, dodatno je zaoštrena situacija u Siriji, pa se tamo 2011. rasplamsao građanski, vjerski i geopolitički rat koji će trajati, sa kraćim prekidima, do današnjih dana.
Bašar al Asad je sve više bio osuđivan, ne samo zbog gušenja sirijskog političkog pluralizma, već i zbog upotrebe hemijskog naoružanja protiv svojih protivnika.
Prijećeno je savezničkim bombardovanjem 2013. godine, od čega je američki predsjednik Obama odustao nakon sastanka Kerija i Lavrova.
Ipak, zemlja je tonula u unutrašnje sukobe sa jakim uplivom međunarodnih faktora. Na teritoriji Sirije su u jednom trenutku djelovale vojne snage SAD, Turske, Rusije, Izraela, Irana, libanski Hezbolah, Kurdi i mnoge paravojne formacije nepoznatih ideologija i ciljeva. Sirija je već godinama rasparčana na djelove koje kontrolišu druge države. Bašar el Asad je uspijevao da kontroliše Damask i centralni dio zemlje. Između ostalog i zbog pomoći Rusije.
Drame građanskog rata su uzrokovale mnoge tragedije, prije svega ljudske. U razorenoj zemlji, ekonomski devastiranoj, uništavano je i kulturno nasljeđe jedne od najstarijih civilizacija. U talasima su se odvijale i drame izbjeglica. Mnogi su išli prema evropskim zemljama. Upamćena je izjava kancelarke Merkel koja je ukazala da je prijem sirijskih izbjeglica imao dvostruku motivaciju, humanitarnu, ali i korisnu za Njemačku zbog dolaska mnogih sirijskih stručnjaka raznih profila.
I tako do ovih dana kada su pobunjeničke snage napadom i brzim osvajanjem Alepa nastavili ofanzivu prema Damasku. U nedjelju je objavljeno da je predsjednik Bašar al Esad napustio zemlju. Time je završena 54 godina duga vladavina familije Al Asad.
Pored zadovoljstva mnogih padom Bašara al Asada otvara se traumatično pitanje ko su snage koje su osvojile Damask i koje treba da vode zemlju.
Iza različitih terminologija koje se upotrebljavaju - pobunjenici, opozicija, džihadisti, bolji poznavaoci prilika smatraju da se radi o recikliranoj Al Kaidi koja se bori za uspostavljanje islamske države u Siriji.
Nije jasno kako će dalje izgledati država, od teritorijalnog aspekta do načina vladanja.
Završava se jedna faza još jedne Great Game geostrateških interesa na Bliskom istoku. Sa rezultatima u Iraku, Avganistanu, Libiji, koji nisu nepoznati. Sada u Siriji. A koji su, bez sumnje, izazvali domaći nedemokratski režimi, ali i međunarodni centri među kojima sada ima i onih koji priznaju greške, posebno bilansom doktrine “izvoza demokratije”. Riječ je o priznanju grešaka nakon svih tragedija nedužnog stanovništava.
Ne mislimo da ratnike ovih dana na putu za Damask treba tumačiti misterijom biblijskih simbola, slikama Karavađa ili demonskim zapletima Bergmanove dramatizacije Strinberga.
Biće da je i ovo priča o ovozemaljskim bogovima rata kojih ima dosta u savremenom, sve više haotičnom svijetu.
Centar za međunarodnu politiku, diplomatiju i evropske integracije
Bonus video:
