Niko ne sumnja u to da će administracija novoizabranog američkog predsjednika Donalda Trampa pokazivati malo poštovanja prema multilateralizmu. Čak i oni među njegovima koji su globalno orijentisani, poput ministra finansija Skota Besenta, vjeruju da je svrha angažmana sa međunarodnim institucijama da se “pobijedi”. Amerika treba da komunicira, ali samo na način koji ne šteti njenim sopstvenim interesima.
Tipična američka kritika multilateralizma polazi od pretpostavke da postojeći poredak suštinski nije dobar i da je potreban šok za međunarodne institucije da bi se otklonile prijetnje interesima SAD ili izazovi američkom načinu razmišljanja. Ali šta će uslijediti poslije šoka? Biće potrebni novi principi uređenja, a oni neće proizaći iz jednostavnog zahtjeva da svi budu na strani Sjedinjenih Država.
Doduše, dijagnoza nije sasvim pogrešna. Slabost nedavnih multilateralnih napora odražava dublju intelektualnu i političku fragmentaciju. Dok je MMF održavao godišnji jesenji sastanak u oktobru 2024, BRIKS (Brazil, Rusija, Indija, Kina, Južna Afrika i četiri nove članice) je okupio 36 nacionalnih lidera u Kazanju, u Rusiji, gdje je fokus diskusije bila promjena međunarodnog monetarnog poretka zasnovanog na dolaru.
Otprilike u isto vrijeme, Konferencija potpisnica Konvencije o biološkoj raznolikosti sastala se u Kaliju u Kolumbiji, ubrzo je uslijedio kontraproduktivni samit o klimi u Bakuu, u Azerbejdžanu, a zatim i uzaludni samit G20 u Rio de Žaneiru. Da multilateralizam dobro funkcioniše, svi bi ti pregovori bili međusobno povezani.
Otpor prema međunarodnom poretku nije nova pojava. U SAD su sve nove republikanske administracije ranih 1970-ih, ranih 1980-ih i ranih 2000-ih pokazivale prezir prema multilateralizmu, zahtijevajući da američki saveznici, koji “uživaju besplatnu zaštitu”, preuzmu veći dio troškova bezbjednosnog kišobrana koji SAD obezbjeđuju.
Ričard Nikson i njegov ministar finansija Džon Konali nisu krili nepoštovanje prema međunarodnim institucijama, tvrdeći da samo dramatično disruptivne jednostrane akcije mogu da promijene stvari. Njihova šok terapija je počela spektakularno u avgustu 1971, kada je Nikson okončao zlatni standard za američki dolar i uveo opšti porez na uvoz. Ostale zemlje su bile primorane da se suoče sa svijetom u kojem je njihov izvoz postao skuplji.
Slično tome, početkom 1980-ih, savjetnici Ronalda Regana bili su otvoreno sumnjičavi prema MMF-u; a mnogi iz kruga Džordža V. Buša su ranih 2000-ih tvrdili da je prethodna finansijska kriza u istočnoj Aziji diskreditovala Fond i da bi privatni tokovi kapitala ionako mogli da zadovolje sve potrebe za finansiranjem razvoja. Ipak, u svakom od ovih slučajeva, ozbiljna finansijska kriza na kraju je sve primorala na preispitivanje stavova.
Tokom 1970-ih, devalvacija dolara podstakla je proizvođače nafte da povećaju cijene, što je dovelo do situacije u kojoj su mnoge zemlje u razvoju, koje su uvozile naftu, morale biti spasene putem novoosnovane naftne kreditne linije MMF-a. Godine 1982. su nagli rast vrijednosti dolara i više kamatne stope u SAD izazvali opštu dužničku krizu, što je primoralo MMF da se reorganizuje kako bi odgovorio na zahtjeve tog trenutka. Već 1983. Regan je o MMF-u govorio kao o glavnoj osovini međunarodnog finansijskog sistema.
Na kraju, globalna finansijska kriza iz 2008. godine izbila je u završnim godinama Bušove administracije. Ubrzo nakon toga, vlade su se okupile na samitu G20 i u drugim globalnim tijelima kako bi obuzdale posljedice krize i postavile nova pravila igre.
Ostavimo po strani nedavnu istoriju; postoji dublji razlog zbog kojeg multilateralizam mora da postoji. U svijetu koji se sve više dijeli u rivalske blokove, većina zemalja se, s pravom, fokusira na zaštitu sopstvenih interesa. Budući da ti interesi nisu u potpunosti usklađeni sa interesima Amerike, Kine ili bilo koga drugog sa aspiracijom globalne sile, vlade žele da održe kontakt sa svim stranama u predstojećem sukobu.
Slična dinamika je, tokom Hladnog rata, ležala u osnovi Pokreta nesvrstanih koji je okupljao zemlje koje su odbijale da biraju između Amerike i Sovjetskog Saveza. Slično tome se ASEAN (Asocijacija nacija jugoistočne Azije) razvio iz zabrinutosti da će Indonezija biti prinuđena da se opredjeljuje za neku stranu; umjesto toga, mogla je da se afirmiše jačanjem veza sa svojim susjedima. Evropska zajednica, koja je evoluirala u Evropsku uniju, takođe je nastala zato što Evropljani, iako su u savezništvu sa SAD, nisu željeli da budu samo njihov produžetak. Do 2008. godine, usred nove finansijske krize, ASEAN je težio da se razvije u zajednicu po uzoru na EU.
Danas je, gdje god da pogledate, poruka ista: ne želimo da biramo strane i ne bi trebalo da budemo primorani na to. Britanski premijer Kir Starmer s pravom tvrdi da bi bilo “potpuno pogrešno” da Ujedinjeno Kraljevstvo bira između Evrope i SAD. Ipak, Trampov savjetnik Stiven Mur sugeriše da Britanci moraju da izaberu između evropskog socijalizma i američkog modela slobodnog tržišta. Ali, s obzirom na to da svaka vlada sada sprovodi neku vrstu industrijske politike, ideja o izboru između ovo dvoje je sama po sebi neodrživa.
Izazovni istorijski događaji uvijek nas natjeraju da shvatimo da svijet zapravo nije sačinjen na kalkulacijama sa nultom sumom. Američki ministar finansija Henri Morgentau je to elegantno definisao u svom govoru na konferenciji u Breton Vudsu: “Prosperitet je, kao i mir, nedjeljiv. Ne možemo ga samo podijeliti privilegovanima, niti možemo uživati u njemu na račun drugih”.
U posljednjim mjesecima Drugog svjetskog rata, američki lideri su shvatili da ne mogu obezbijediti mir sarađujući samo sa onima koji prihvataju američki način razmišljanja. Ako je tako moćna nacija kao što su Sjedinjene Države morala da pridobije prijatelje i utiče na druge 1945. godine, onda to svakako mora učiniti i danas. Šok terapija za multilateralizam će dovesti do poremećaja. A to onda mora dovesti do više međunarodne saradnje jer - nema alternative.
Autor je profesor istorije i međunarodnih poslova na Univerzitetu Prinston
Copyright: Project Syndicate, 2025. (prevod: N. R.)
Bonus video: