Početkom septembra u Getingenu u Njemačkoj održana je konferencija „Antropologija roda na Balkanu: istorijske transformacije i analitičke strategije“, u saradnji Georg-August Univerziteta Getingen, ANIMA Centra za žensko i mirovno obrazovanje iz Kotora, Univerziteta u Beogradu, te Instituta za etnologiju i folklortistiku iz Zagreba. Dr Čarna Brković, etnološkinja i antropološkinja, stručnjakinja za etnografska proučavanja Jugo-istočne Evrope, bila je jedna od organizatorki konferencije. Doktorske studije socijalne antropologije na Univerzitetu u Mančesteru završila je 2012. godine i trenutno radi kao docentkinja na Odjeljenju za kulturnu antropologiju i evropsku etnologiju Univerziteta u Getingenu gdje, između ostalog, drži predmet „Antropologija roda na Balkanu“. Objavila je dvije knjige i preko petnaest naučnih radova na različite teme, uključujući žensku solidarnost, brigu i njegu, značaj veza za žene u politici, kvir prakse, te LGBT aktivizam i bila gostujuća predavačica na deset evropskih univerziteta. Sa njom razgovaramo o ključnim savremenim feminističkim teorijskim i političkim pitanjima, ali i načinima na koje se ta pitanja artikulišu na periferijama.
Kako biste opisali odnos antropologije i feminizma od druge polovine 20. vijeka do danas? Na koji način je antropologija bila inspirativna za feminističke teorijske i političke prakse i da li su i na koji način feminističke teorije bile podsticajne za antropologiju?
- Odnos između feminizma i socijalne antropologije je istorijski bio vrlo plodan, ali i pun tenzija. Sa jedne strane, socijalna antropologija pruža feminizmu širok dijapazon etnografskih primjera najraznovrsnijih konstelacija roda i seksualnosti, osnažujući time stari feministički argument da su kultura i društveni odnosi u kojima odrastamo ključni za to kako ćemo razumjeti šta znači „biti žena“ ili „biti muškarac“, te sa kim je poželjno a sa kim zabranjeno spavati i vjenčati se. Knjige autorke Margaret Mid, vjerovatno najpoznatije antropološkinje svih vremena, predstavljaju odličan primjer etnografske podrške koju antropološka istraživanja mogu da pruže feminizmu. U etnografiji „Pol i temperament u tri primitivna društva“, objavljenoj 1935. godine, Mid opisuje tri zajednice na Papua Novoj Gvineji u kojima su vladala vrlo drugačija viđenja toga šta znači „biti žena“ i „biti muškarac“: kod Arapeša su kako muškarci tako i žene bili mirnog temperamenta i klonili su se nasilja i ratova; kod Mundugumora su i muškarci i žene bili ratnički raspoloženi i veličali su nasilje; kod Čambula su muškarci bili fokusirani na svoj izgled i provodili su vrijeme sređujući se, dok su žene radile i bile daleko pragmatičnije u svakodnevnom životu od muškaraca. Sva tri etnografska primjera se jasno razlikuju od hegemonijskih rodnih modela u Zapadnoj Evropi i Sjevernoj Americi, te ilustruju koliko smo snažno oblikovani društvom i kulturom u kojima živimo.
Sa druge strane, feminizam i socijalna antropologija se međusobno neprekidno inspirišu kako teorijski tako i politički. Sjajan primjer za to možemo naći na domaćem terenu, u radu Žarane Papić koja je kao socijalna antropološkinja bila jedna od pokretačica jugoslovenskog feminizma kao teorijskog i političkog projekta. Kao ko-organizatorka konferencije „Drug-ca“, čiji je slogan bio „Proleteri svih zemalja, ko vam pere čarape?“, Papić je razvijala kritiku jugoslovenskog socijalističkog sistema koji nije uspio da ispuni obećanje rodne ravnopravnosti, te je definisao reproduktivni rad, odnosno kućne poslove, isključivo kao žensku obavezu - žene su u tom sistemu zapravo bile opterećene „dvostrukim teretom“, kako plaćenim radom na radnom mjestu, tako i neplaćenim radom kod kuće. Kada je počeo raspad bivše Jugoslavije, Papić je bila glasna protivnica rata i nacionalizma, teorijski je povezala nacionalizam i rat sa patrijarhatom, te je aktivno radila na stvaranju antiratnih prostora i mreža. Njen rad je na evropskom nivou sjajan primjer plodnog spajanja feminističkih i socijalno-antropoloških teorijskih i političkih praksi.
Od 80-tih godina prošlog vijeka pratimo kritiku (post)feminističkih teorija zbog njihovog zatvaranja u teorijsku “kulu od slonovače” i indiferentnosti prema pitanju emancipatorske upotrebljivosti teorijskih ideja. Čujemo primjedbe da je feministička teorija, insistirajući na pluralizaciji ženskog subjekta i performativnosti roda, zapravo počela da gubi svoj predmet analize, političku upotrebljivost i kapacitete za promjenu. Da li se slažete sa tim kritikama?
- Odnos društvene teorije, društvene promjene i aktivizma je složeno pitanje, mada bih ja tvrdila da nije moguće biti „isključivo teoretičarka“ ili „isključivo aktivistkinja“. Mislim da te kritike moramo posmatrati u širem kontekstu nestanka narativa o „kraju istorije“, te sve snažnijih desničarskih napada na tzv. „rodnu teoriju“. Kada sam 2014. godine pročitala da su u Parizu i Lionu organizovani protesti protiv „rodne teorije“, nasmijala sam se - sa jedne strane neobičnoj formulaciji koja sugeriše da postoji samo jedna teorija roda, a sa druge strane novootkrivenoj relevantnosti studija roda. Bilo mi je donekle drago što neko smatra feminizam i studije roda toliko relevantnim da izlazi na ulicu da protestuje protiv njih. Međutim, kada su slični protesti ponovljeni širom Evrope, napadi na „dženderizam“ postali učestali, a u Mađarskoj zabranjene studije roda kao akademska disciplina - nisam se više smijala.
Drugim riječima, smatram da su kritike feminističkih teorija kao „suviše teorijskih“ ili nezainteresovanih za svakodnevni život uglavnom neopravdane. Međutim, paralelno se razvila i kritika feminističkih teorija i praksi nakon 1980-tih godina kao fokusiranih primarno na pitanja kulturnog priznanja, te nezainteresovanih za pitanja ekonomske redistribucije. Ovaj pravac kritike jeste opravdan.
Kraj Hladnog rata i pad socijalizma je doveo do slabljenja značaja ekonomske redistribucije, koja se, u čitanju Nensi Frejzer, tiče toga kako resurse unutar jednog društva pravedno preraspodijeliti između različitih klasa. Umjesto pitanja kako redistribuirati ekonomske resurse, dominantna su postala pitanja kulturnog priznanja, koja se tiču toga kako podići vidljivost, zaštiti ljudska prava i generalno popraviti simboličku poziciju grupa marginalizovanih po osnovu rase, seksualnosti, roda i slično. Ova promjena je nama u jugo-istočnoj Evropi takođe dobro poznata. Način na koji su nekadašnje države blagostanja transformisane, te politike donatorstva i NGO-izacija aktivizma su, po mom mišljenju, učinili praktično nemogućim razvijanje efikasnih feminističkih i lijevih strategija za borbu protiv nepravedne ekonomske redistribucije. Ovo je veliki problem koji daje vjetar u leđa cijelom anti-rodnom pokretu - kao i veliki izazov za sve feministkinje širom Evrope, bilo da se primarno prepoznaju kao aktivistkinje ili kao teoretičarke.
Pretjerana ekskluzivnost feminističkih teorija nije problem koji muči nas u Crnoj Gori. Naš problem je drugačiji - patimo od potpunog izostanka feminističkog naučnog diskursa. Ženske akademske studije nikad nisu valjano konstituisane u Crnoj Gori, a doprinosi pojedinih teoretičarki isključivo su rezultat njihovih ličnih interesovanja. Šta na taj način gubi naša naučna zajednica, a šta mi ostali kao politička zajednica?
- Gubimo puno. Time Crna Gora potpuno nepotrebno sama sebe uvijek iznova proizvodi u intelektualnu periferiju. Po mom mišljenju, parafrazirajući sociološkinju Marinu Blagojević, odlika intelektualne periferije je da, iz niza strukturnih razloga, ne može artikulisati društvenu i feminističku kritiku kroz teorijski vokabular koji je razvijen za samu tu periferiju, već to čini pozajmljujući termine iz intelektualnih centara. Posljedica toga je paradoks da periferija sebe vidi kroz pojmovni aparat centra, istovremeno žudeći da bude kao centar i uvijek iznova zakazujući u tome - jer bi za to bilo neophodno imati punu institucionalnu podršku za razvijanje novih, originalnih teorijskih uvida u to kako stvari funkcionišu na periferiji.
Drugim riječima, odsustvo naučnih institucija koje bi njegovale kritičku društvenu teoriju, uključujući i feminističku, dovodi do situacije da je praktično jedini mogući model proizvodnje znanja u Crnoj Gori dijagnostički (što je koncept antropološkinje Dace Dženovske). Proizvodnja znanja kod nas uglavnom znači mjerenje kakva je situacija u Crnoj Gori u odnosu na normu koja je već određena negdje drugo - državne i nevladine institucije redovno objavljuju niz izvještaja i ispitivanja javnog mnjenja koji nam govore, na primjer, koliko je Crna Gora uspješno uvela rodnu perspektivu u javne politike, odnosno koliko je uspjela da primijeni tzv. „džender mejnstriming“ u nekom polju. Ovo znanje je važno iz niza razloga, ali nije dovoljno.
Crnoj Gori, kao i čitavoj istočnoj Evropi, prijeko je potrebno da se institucionalno podrži razvijanje kritičkog znanja i teorijskog aparata koji artikuliše šta se sa rodom dešava u Crnoj Gori, odnosno istočnoj Evropi. Takvo kontekstualno-specifično znanje o rodu postoji u mnogim džepovima širom istočne Evrope, ali budući da uglavnom nije institucionalno podržano, nema snagu da preokrene pretpostavke dijagnostičkog modela. Institucionalna podrška univerziteta, akademija nauka, istraživačkih instituta, te raznih međunarodnih donatora takvom teorijskom radu bi bila ključ za razvijanje novih strategija za suštinsku borbu protiv onih oblika rodne opresije i nejednakosti koji se zapravo javljaju u svakodnevnom životu, te za osmišljavanje načina na koje se politika prepoznavanja identitetske specifičnosti može udružiti sa politikom pravedne ekonomske redistribucije.
Potrebno je da istovremeno mislimo različite oblike obespravljenosti
Već ste spomenuli važnost feminističkih lijevih strategija za borbu protiv nepravedne ekonomske redistribucije i prateću kritiku „kulturalizacije“ ženskog pitanja, to jest svođenja emancipatorskog projekta na simboličko polje i na okvire identitetskih politika. Izgleda da to pitanje postaje sve važnije. Sve češće nailazimo na kritike ovih identitetskih politika i njihovih promotera zbog njihovog političkog konformizma, pristajanje na neoliberalne uslovnosti i na aproprijaciju od strane institucija koje reprodukuju takvu ideologiju. Da li su emancipatorski potenicijali identitetskih politika danas zaista iscrpljeni?
- Razvijanje progresivnih obrazaca vidljivosti i poštovanja ljudskih prava žena, LGBT osoba, Romkinja, Bošnjakinja, Albanki (...) jeste izuzetno važno, ali nije dovoljno. Danas postoji veliki broj oblika socio-ekonomske opresije istih tih žena, LGBT osoba, Romkinja, Bošnjakinja i Albanki koji ostaju nevidljivi ako se pažnja usmjeri samo na pitanja priznanja njihove različitosti kao pripadnica određenih identitetskih grupa. Progresivna politika priznanja kulturne specifičnosti mora ići rame uz rame uz rad na postizanju pravedne preraspodjele ekonomskih resursa unutar društva. Najjasnije artikulisana kritika patnji uzrokovanih nepravednom ekonomskom redistribucijom danas dolazi iz nacionalističkih i desničarskih tabora - kako u Crnoj Gori, tako i širom Evrope. Kao feministkinje, društvene teoretičarke i aktivistkinje, ne smijemo ostati usko fokusirane na identitetske politike, pa ni na politike različitosti shvaćene isključivo kroz prizmu kulture. Potrebno je da istovremeno mislimo različite oblike obespravljenosti i da razvijamo novi rječnik i nove prakse otpora koje bi spajale politike identiteta, politike razlike, i politike ekonomske jednakosti.
Bonus video:
