Rekao sam ti! Ne isplati se svaka akcija, zalaganje i trud! Ne kada smo u autoritarnom režimu!
Ove riječi su me sačekale u poruci od prijatelja i kolege Ardita Toce iz Albanije kad sam se probudila u nedjelju ujutro, 17. maja. Pored nekolika uzvičnika poruku je pratila i mutna fotografija na kojoj se jasno vidjelo o čemu govori. Zgrada, prašina, bager, noć... Trenutak rušenja Narodnog pozorišta u Tirani.
“Tužan dan za Albaniju”, dodao je Toca.
On mi je ovu poruku poslao jer je znao da ću shvatiti o čemu je riječ. Kada sam 2018. prvi put posjetila Tiranu, a mlađi kolega me upoznavao sa njenim znamenitostima, u prolazu prostranim trgom primijetila sam grupu ljudi koji stoje na platou ispred starije zgrade, na dva minuta od Skenderbegovog trga, i izvode neki performans. To sam primijetila, ali nijesam znala o čemu se radi dok mi Ardit, tada veoma mlad novinar, nije objasnio da tako grupa glumaca i reditelja protestuje protiv najavljenog rušenja zgrade Narodnog pozorišta u Tirani. Naravno da sam odmah osjetila revolt zbog odluke vlasti i simpatiju prema toj omanjoj skupini. Tokom sedam dana boravka - gdje god bih se zaputila prošla bih tom ulicom, zastala ispred mirnih demonstranata koji su u tišini stajali sa transparentima na kojima se objašnjava vrijednost albanskog narodnog pozorišta.
I tako - dvije godine i par mjeseci kasnije Vlade Albanije je uspjela u svojoj namjeri - uz mnoštvo policajaca koji su obezvjeđivali teren, bager je sravnio sa zemljom Narodno pozorište koje su Italijani napravili tokom okupacije u Drugom svjetskom ratu. Takva sudbina pozorišta uznemirila je i struku i intelektualce i opozicione političare i građane, pa je već istog dana masa izašla na ulice protestujući, ovoga puta ne u tišini. I protestuju svakoga dana od tada. “Na platou ispred Narodnog pozorišta bili smo dvije godine i osam mjeseci, neki manje neki više, ne samo da bismo zaštitili zgradu Narodnog pozorišta, već i da bismo zaštitili vrijednosti kulture, vrijednosti građanstva i društva, kao i izgaženog dostojanstva Albanaca. Samo kultura je to mogla da uradi”, kazao je za “Vijesti” jedan od demonstranata, reditelj Robert Budina.
Odluka premijera Albanije, nekadašnjeg predsjednika Tirane, Edija Rame sprovedena je u djelo tokom karantina i zbog toga je dodatno naljutila mnoge. Glumci, aktivisti i opozcija, sada ujedinjeni kao “Udruženje za zaštitu pozorišta”, više od dvije godine su isticali da je Narodno pozorište nacionalni spomenik koji treba sačuvati. Vlada obećava gradnju novog teatra u vrijednosti od nekoliko desetina miliona eura dok su umjetnici predlagali rekonstrukciju. Rama, koji je i vizuelni umjetnik, istakao je da će novo pozorište dizajnirati danske arhitekte iz Grupe “Bjarke Ingels”, iako je prvobitno bilo planirano da gradnju izvodi i finansira lokalna kompanija, koja bi zauzvrat od vlade trebalo da dobije obližnje zemljište za izgradnju kula, prenio je ranije AP. Vlada je zbog protesta odustala od te ideje, a izgradnju novog pozorišta u vrijednosti od 30 miliona eura sada finansira Opština Tirana, ali još uvijek nije poznato kada će početi izgradnja nove zgrade pozorišta, prenosi AP.
“Pokušali su da ubiju našu nadu, ali ona nije ubijena! Nada u svakom ljudskom biću predstavlja svjetlost koju Bog daje i niko ne uzima. Mislim da me ta svjetlost nade zadržala tamo, na platou ispred pozorišta, najmanje dvije i po godine. Ta nada me je i održala snažnim u srcu”, kaže “Vijestima” glumac Neritan Licaj.
Opozicione stranke podržale su protest Udruženja za zaštitu pozorišta i osudile rušenje zgrade Nacionalnog pozorišta u Tirani, a obećali su i da će ga obnoviti kakvo je i bilo čim dođu na vlast.
Premijer Edi Rama rekao je 17. maja putem Fejsbuka da “postoji grupa ljudi koja se protivi svakom projektu u Tirani, koja ne želi razvoj, ali neće uspjeti da zaustave razvoj Tirane”.
Ardit Toca se osvrnuo na komentare da je zgrada bila ruinirana i da ju je takva sudbina čekala...
“Kažu da je to bila devastirana zgrada, ruševina, ali ipak, preživjela je dva snažna zemljotresa! Željeli su novo pozorište, ali zašto ga ne bi izgradili negdje drugo? Albanija je snažno pogođena; prvo od zemljotresa, a sada od pandemije. Sav ovaj nalet Vlade da sruši pozorište toliko je sumnjiv, štaviše - suptilno rušenje u 4.30 ujutru je bez presedana. A ono što čitavu situaciju čini još strašnijom jeste to što su novinari, umjetnici i građani bili maltretirani i hapšeni tokom protesta. Zapravo, gledajući cijelu situaciju, jedino o čemu sada razmišljam je: Ko će biti sledeći?”, kaže Toca.
Predsjednik države Ijir Meta podnio je apelaciju Ustavnom sudu zbog “pravnog, moralnog i ustavnog zločina koji se ne može amnestirati”. On je u julu 2018. godine odbio da potpiše poseban zakon koji je trebalo da omogući realizaciju Raminog plana o rušenju teatra, no zakon je ipak usvojen u julu 2019. zahvaljujući premijerove parlamentarne većine.
“Mafija je naredila uništavanje ne samo jednog od najugroženijih spomenika kulturne baštine u Evropi, već i svaku iluziju o postojanju vladavine zakona u Albaniji”, kazao je ranije Meta čija je supruga privedena kao učesnica protesta zbog nepoštovanja mjera koje je država propisala u borbi protiv virusa korona.
Novinar i medijski analitičar Fatos Lubonja istakao je za “Vijesti” da bi glavni projekat građana trebalo da bude oslobađanje države od onih koji su je zaposjeli.
“Moramo dugo i duboko razmisliti o tome šta treba uraditi i kako postupiti pa da se oslobodimo ove kriminalne bande koja je zauzela našu državu. Mislim da bi svako od nas koji smo ovdje trebalo da ima na umu projekat koji bi trebalo da bude zajednička misija svih građana - projekat oslobađanja ove zemlje od kriminalne bande”, kaže Lubonja.
Novinarka i aktivistkinja Fjori Sinoruka rekla je da je “idalje šokirana onim što se dogodilo sa Nacionalnim pozorištem”, a istakla je da je posebno “zabrinuta za efekte ovoga na albansko društvo”.
Udruženje za zaštitu pozorišta u Albaniji podržala su i kosovska pozorišta koja su 17. maja israzila solidarnost sa kolegama u Albaniji, povodom rušenja Narodnog pozorišta u Tirani po nalogu albanske vlade. Pod sloganom “Ja sam pozorište” (#MeTeatrin), ispred Narodnog pozorišta u Prištini u nedjelju je održan i simboličan protest prištinskih umjetnika, prenose portali.
Iz Crne Gore do sada nije stigla nijedna reakcija, osim reditelja Zorana Rakočevića čiji stav “Vijesti” u cjelosti prenose, kao i novinara iz Albanije Lorina Kadiua koji za “Vijesti” evocira svoje iskustvo tokom izvještavanja o situaciji sa zgradom nacionalnog teatra.
Organizacija Evropa Nostra, koja je nedavno uvrstila zgradu Narodnog pozorišta u Tirani među sedam najugroženijih lokaliteta kulturnog nasljeđa Evrope u 2020. godini, saopštila je da je riječ o ilegalnom rušenju i konstatovala da je 17. maj 2020. “tužan dan za demokratiju i vladavinu prava u Albaniji i Evropi”. Posebno su osudili privođenje umjetnika i aktivista koji su protestovali zbog rušenja zgrade.
Delegacija Evropske unije u Albaniji saopštila je da žali zbog rušenja Narodnog pozorišta i pozvala sve strane na uzdržanost kako bi se “izbjegla eskalacija situacije”.
Sa čime hoće albanska vlast da raskrsti? Sa sopstvenom kulturom?
Nije do kraja uporedivo, ali rođen sam u gradiću čiji centralni plato zauzima megalomanska građevina iz sedamdesetih, čija veličina zaslužuje možda i milionski grad, a ne planinska varoš...
Po samom otvaranju, ovaj brutalistički arhitektonski spomen kompleks kao da dokazuje svoju nesvrsisvodnu prirodu - propada, zadržava vlagu, ogromne prostorije je nemoguće održavati i grijati, betonske plohe otpadaju svakodnevno i ugrožavaju živote... Da li je rušenje Spomen doma onda opravdano? Naravno da nije. To bi značilo da vlast raskršta sa idejama avnojevske Crne Gore, obnove i izgradnje, antifašizma, mijenja svoju kulturnu istoriju i preuređuje sopstvene temelje. Pitam se, sa čime onda to albanska vlast raskršta? Sa sopstvenom kulturom i nasljeđem?
Pitanje je vrlo osjetljivo po nas, jer smo u prethodnoj deceniji imali slučaj rušenja kultne Kino kulture da bi se sagradila zgrada Gradskog pozorišta. Da li treba graditi pozorišta? - Apsolutno da. I to, molim vas, u što većem broju. Ko se ne bi radovao?!
Podgorica, na primjer, već narasta do tog opsega da joj treba možda i još koje pozorište, studentsko, omladinsko, eksperimentalno, ne znam. Odluka da se gradi pozorište je značajna i hrabra! Da li na zgarištima kino kultura i albanskih nacionalnih teatara? Apsolutno ne, koliko god se zanosili spostvenim neoromantizmom po kojem evo gradimo starije i bolje nasljeđe od onog koje smo naslijedili.
Da li smo digli glas? Nešto malo.
Pritisak, zatvorena vrata, nedostatak transparentnosti
Bio sam u šoku kada me je tog jutra dočekala vijest o rušenju Narodnog pozorišta. Bilo je šokantno iz dva razloga! Prvo, neobična situacija kroz koju prolazimo kada je u pitanju pandemija virusa korona, a koju je vlada iskoristila da neustavno produži stanje prirodne vanredne situacije do kraja juna zabranjujući osnovna ljudska prava poput prava na slobodu kretanja i okupljanja, odnosno protestovanja, a broj zaraženih ljudi to ne opravdava (prije dva dana je otkriven samo jedan novi slučaj!).
Ljudi koji su prisustvovali protestima suočavaju se sa velikim novčanim kaznama (počevši od 10.000 leka što je oko 80 eura i uzimajući im vozačku dozvolu na 3 godine), samo zato što su se pridružili protestu da bi zaštitili Nacionalno pozorište... Drugi razlog je nasilje koje se vršilo nas aktivistima! Gotovo tri godine vlast je koristila svako sredstvo da zastraši, zaprijeti i natjera ih da promijene svoj stav. Prije nekolika dana stotine policajaca sa maskama i bez identifikacionih brojeva na uniformama upali su u pozorište u 4.30 časova ujutru, u, kako se vjeruje, jednoj od najnasilnijih akcija u istoriji albanske demokratije. Sljedećeg dana nisu štedjeli ni novinare i maloljetnike i ponašali su se neviđeno nasilnički.
Savez za zaštitu Nacionalnog pozorišta je dobrovoljni građanski pokret sastavljen od nezavisnih aktivista, umjetnika koji su ostvarili najduži otpor u demokratskoj istoriji Albanije. Dvije godine i osam mjeseci! Osam mjeseci su čuvali Pozorište, nakon što su pobijedili u posljednjem sukobu sa policajcima (u čemu su mu pomogle i stotine aktivista). Za to vrijeme, Savez je organizovao Festival zaštite pozorišta, sa desetinama umjetničkih manifestacija, a sve organizovano volonterski zahvaljujući nacionalnim i međunarodnim grupama umjetnika, uz električni generator, jer je vlada isključila struju i vodu u zgradi. Uspjeli su da Nacionalno pozorište uvrste među sedam najugroženijih kulturnih lokaliteta na listi koju objavljuje “Europa Nostra”.
Iskreno, s obzirom na to da sam od početka izvještavao o pokretu, više i ne brojim koji su sve zakoni prekršeni, a koja ljudska prava pogažena, tokom i nakon uništavanja Narodnog pozorišta.
Kao novinar suočio sam se sa pritiskom, nedostatkom transparentnosti i zatvorenim vratima kad god sam pokušao da od lokalne i nacionalne vlasti dobijem javne informacije za projekat Narodnog pozorišta, a nisam jedini. Kao novinar i angažovani građanin zemlje Albanije, ne mogu da se ne osjećam vrlo tužno, ljuto i bijesno... Osjećam se nemoćno jer je nasilni režim uništio jednog od najdragocjenijih dragulja moje mladosti i kulturnog nasljeđa naše zemlje. A sve to zbog interesa povezanih sa korumpiranim projektom u kojem će korist imati bogata grupa ljudi bliska albanskoj vladi.
Bonus video:
