(Aleksandar Ćuković, “Pisac u kupatilu”, Udruženje književnika Crne Gore, 2019)
Najnovija knjiga Aleksandra Ćukovića (rođen 1991. u Nikšiću), “Pisac u kupatilu”, sa sigurnošću se može reći, neće ostaviti ravnodušnog ni “običnog” čitaoca, bez obzira na njegove kulturološke afinitete, a ni same pisce i književne kritičare. Knjiga predstavlja dvostruko prijatno iznaneđenje: prvo, radi se o mladom stvaraocu, ali već zrelog, formiranog poetičkog iskaza; i drugo, činjenica da je svoju stvaralačku snagu ostvario upravo jednom od najzahtjevnijih proznih formi - kratkom pričom. Ono što je u svemu ovome najvrednije jeste to što Ćukovićevo iskristalisano služenje formom ne počiva na goloj književnoj teoretizaciji i čisto knjiškim predlošcima, već na dubokom, promišljenom, kompetentnom, pronicljivom mapiranju života u svoj njegovoj složenosti. Stoga se snaga njegove percepcije ogleda u široko tematizovanoj skali pitanja koja izazivaju i nameću se kao prvorazredna nužnost za literarnu obradu kakvu upravo njeguje ovaj autor.
Šta se to našlo pod udarom ovako kondenzovano svedene, ubojite kritike Aleksandra Ćukovića? Pitanje koje iziskuje slojevit odgovor, s obzirom da su i problemska čvorišta, u koje autor zalazi, kompleksna, različita i brojna. U grubim naznakam, ona bi se mogla svesti u tri polja:
- Odnos prema piscu, aktuelizovanje njegove društvene uloge; knjiga i njen kritički domet; stvaralački odslik samog toka pisanja;
- Savremeni život, život sadašnjeg čovjeka, od njegovih osnovnih, egzistencijalnih premisa do sveobuhvatne otvorenosti - umjetničke, društvene, istorijske, političke… Uz to, ništa manje nije intenzivan autorov dosluh ni sa aktuelnim, tj. društveno angažovanim temama koje u svom postamentu dodiruju veoma senzibilna pitanja (politička, identitetska, tradicijska…);
- Odnos prema čitaocu, doživljaj čitaoca kao “dopune” sopstvenim viđenjima života, uspostavljanje dijaloške veze s njim, sa ciljem da ga iznenadi, pokrene, uvede u aktivni čitalački performans koji će “finalizovati” piščevu tragalačku misiju.
Treba naglasiti da ova tri polja, u kojima prepoznajemo piščevu ideju i umjetnički angažman, ne počivaju, u principu, na bilo kakvoj zasebnosti ili ekskluzivi, već na uzajamnom, internom prožimanju, kroz čiji se eho razabira svaka, i najmanja čestica života: od one neposredne, svakodnevne koja predstavlja potporni dokument piščevoj tezi, do glavne koja označava smjernicu piščeve filozofije. Otuda i očekivani čitaočev doživljaj da se radi o prozi koja je, snagom svoje percepcije, sigurnim korakom zašla u ritam, misiju i suštinu čovjekove životne drame. A kako tu sveopštu i svepostojeću dramu svaka jedinka dopisuje i ispisuje kroz sopstvenu vizuru, stvarajući na taj način palimpsest nikad potrošivih životnih slika, tako i pisac sa svojom sudbinom, ulogom i (ne)moći postaje dio njene infrastrukture. Autor, na momente, ide čak dotle da se pita - da li uopšte pisati; koliko je u napisanom magičnosti otkrovenja, duhovne katarze; u opštem civilizacijskom rasapu - postoji li spasonosna Riječ, ko će da je čita…
Ova pitanja, kad se dublje zamislimo, ne izviru li iz jednog stanja naše već poprilično otuđene svijesti, razapete i u svim smjerovima dovedene do svojevrsnog paroksizma: Da li čovjek uopšte želi ijednu drugu i drugačiju sliku o sebi osim one koju projektuje iz sopstvene vizure? Koliko smo uopšte kadri uspostaviti kritički koncenzus prema temeljnim tačkama čovjekovog post(oj)anja, njegovog duhovnog progresa i samosvijesti? U sve dramatičnijem raskoraku između moralnih, egzistencijalni, pa i estetičkih normi i tekuće struje života, da li se i piščeva Riječ može tumačiti kao svojevrsni korektiv, opomena, kao signalna lampica koja će ukazati na duboki rasap osnovnih vrednosnih parametara?
Idući postupnom analizom Ćukovićeve proze, shvatamo da se centar piščeve pažnje sve razgovjetnije pomjera od ličnosti čitaoca i njegovog udjela u “produžavanju” života knjige prema samom autorovom, ličnom prilazu problemima koji ga zaokupljaju. Dakle, autor nije lišen sumnje ni u svoju stvaralačku snagu i moć da stvarnost koja ga okružuje, kao i onu koja ga postulira iz istorijske perspektive, može dosljedno isfiltrirati kako bi nam, u besprekornoj literarnoj transkripciji, mogla pružiti povratnu informaciju o onome u šta smo, usudom umjetničkog čina, već odavno zagazili (“Impresum”, “Skladište”, “Godo je ženskog roda”, “Pozerska”). Promišljanje o stvaralaštvu, o njegovim efektima i moći da mijenja i utiče na čovjekov vrednosni sistem, povlači za sobom sasvim drugačiju projekciju - osjećaj relativizma i nedovoljnosti. Ćuković u svojim pričama veoma precizno balansira između ta dva postulata: pisanja kao nasušne potrebe otkrivanja i osmišljavanja, kako sopstvene, tako i opšte životne enigme, i indiferentnosti i bezličnosti svijeta, koja je svojom jednoobraznošću već poodavno počela da “guta” glasove razlike. Takvu opciju je, bez sumnje, najuvjerljivije ponudila početna priča u knjizi, “Savjeti mladm piscu u medicinskom časopisu”, koju možemo smatrati programskom kad je u pitanju piščev stvaralački angažman. U njoj se, s jedne strane, naglašava da se “od pisanja ne živi”, ali se, ni sa druge, ne tvrdi da se “od pisanja dobija rak”. Slijedi, potom, rečenica: “Nadam se da će ti naš savjet makar malo biti od koristi”. Iako je “savjet”, u ovom slučaju, ironijski obojen, on ipak navodi na zaključak, prema onoj poznatoj maksimi, da ono što te ne ubi, to te ojača. Dakle, pisanje se, ipak, nudi kao izbor, a što je dovoljno da se odupremo svakoj zatvorenosti i nihilizmu, kao unaprijed programiranoj cijeni života. Na kraju, pisac i da hoće, ne može biti potpuno izopšten iz svijeta iz kojeg je i sam iznikao i sa kojim, svaki put iznova, izgrađuje određeni dijaloški model, pa makar se taj model manifestovao kao čista ironija, cinizam ili parodija (“Nivo”, “Mlaćenje prazne tačke”, “Godo je ženskog roda”…).
Današnja sve sofisticiranija tehnološka invazija primorava čovjeka da se potvrđuje u više paralelnih života u kojima se gube granice između originala i kopije, stvarnog i nestvarnog, mogućeg i nemogućeg. U suštini, sve postaje moguće. Od dokumenta do fikcije put postaje sve kraći, stvarnosni modeli postaju sve imaginarniji, ustupajući prostor hibridnim formama virtuelnog (“Pozerska”). Pisac je tu da prepozna “odsjaj” virtuelnog, da ga demaskira. Ćuković to i čini, ali uz dodatnu imaginacijsku igru, uz čiju će nam pomoć uvjerljivo dočarati sve moguće “spisateljske muke” - od pisanja do brisanja, od istinskog do karikaturalnog, od čistog tekstualnog tkanja do njegove kompjuterske verzije (“Pranje zuba”, “Papirno raspeće”, “Trema”). Svjestan da su i literatura i život, svako na svoj način, kliski tereni, autor ih kroz humorno-ironijski postupak prepliće i sučeljava, dograđuje i domišlja ili, pak, razdvaja i razgolićuje do apsurdnih nijansi.
Suvereno vladajući građom, kao i kreativnošću sopstvene riječi, Ćuković je u fantastičnim kroki potezima dao niz upečatljivih likova i stanja iz svakidašnjice. Dakle, život koji nam se dešava sad i ovdje. Bilo bi to drugo polje “realija”, problemski različitog intenziteta, ali zato veoma inspirativnog i zahvalnog za literarnu obradu kakvu njeguje Ćuković: gnomski sažetak, prije svega, paradoksalnih stanja i rutinske ovještalosti, kao osnovnih pokazatelja nedostatnosti života (“Kako me smrt ostavila bez diplôme”, “Damski šešir”, “Performans”). Naš doživljaj i predstava o samom životu suviše su individualizovani i zasebni da bismo mogli govoriti o nekim pravilima i ujednačenoj percepciji. Otuda su i Ćukovićevi likovi, u svojoj samotnoj filozofiji, bez kolektivnog uporišta, izloženi stresnim situacijama, prije svega, osjećanju samoće, suvišnosti, nesnađenosti, riječju, otuđenosti, itekako potpomognutoj bezličnošću novog civilizacijskog talasa - tehnologizma (“Supa iz vrećice”, “Usjedelica”, “Doživljaj”). Od takvih stanja do fikcionalnih predstava i psihotičkih raspoloženja mali je korak. Ćukovićeva percepcija sve to vješto sažima u veoma opipljivo, sugestivno, blisko štivo, otvarajući, pritom, opciju prema kojoj više nigdje nema sigurnog mjesta, da je životna matrica ozbiljno pomjerena, da se čovjek, u konstantnom raskoraku sa samim sobom, ni u jednoj situaciji ne može (i ne stiže!) do kraja jasno profilisati. Otuda slika svijeta, kakvu autori nudi u svojim pričama, ne samo što nije utješna, već je brodolomna, krajnje besperspektivna. U njoj takvoj, traženje sopstvenog JA (“Doživljaj”) i vjerovanje u njegovu odbrambenu moć najčešće se transponuje u sasvim drugačiju sliku: na frustrirajući avanturizam koji i prije svoje završnice nudi upozoravajuće odgovore. Svi pokušaji dovođenja stvari na svoja mjesta, a Ćuković ih i jezički i postupkom znalački kanališe, ostaju uglavnom bezuspješni. Čak i sam pisac koji konce priče drži u svojim rukama ostaje pod lupom iste sudbine. U nastojanju da u sopstvenom, kao i u opštem životu, pronađe bar malo reda, smisla, slobode i mogućnost izbora, pisac ulazi u još zagonetnije i ubitačnije situacije (“Centar”, “Predlog za razmišljanje”).
Međutim, Ćuković se ovom prilikom nije zaustavio na kroki segmentiranoj problematici (kakvu, inače, praktikuje) anonimnih, prolaznih, dnevnih ljudskih sudbina. Krenuo je dalje, ukazujući na određene probleme egzistencijalno-fenomenološke perspektive - pojmova slobode, zla, etike… Pred nama je čitava amplituda analitičkog razgrtanja tekućih, pojedinačnih životnih drama do onih koje su u istoriji čovječanstva postale i ostale sinonimom zla i sistemske manipulacije moralnim vrijednostima. Ratovi, genocidi, logori, istrebljenja, sloboda, etika kao graničnik dostojanstva, kao iskustvo i kao misaona kategorija, nijesu dati kroz epsku optiku koju bismo očekivali kad su ovakvi temati u pitanju (“Brundibar”, “Adelbert Voren”, “Bedž”, “I sve tako redom”, “Banalnost zla”). Dati su prvenstveno kroz, poetički maksimalno redukovan, filozofski kurziv. U jednom broju priča, intenzitet narativnog toka sveden je u tek nekoliko redova! To govori da su i ove priče sačuvale jedinstvo književnog postupka kao i ostale u knjizi, što svjedoči o piščevoj stilističkoj dosljednosti, bez obzira o kakvom se tematu ili motivu radilo. Kao takve, priče podrazumijevaju viši nivo stvaralačke angažovanosti i moralnog imperativa. Riječ je o zlu, neodvojivoj tamnoj strani čovjekove prirode, koje pritajeno ili u najbrutalnijem vidu, konstantno ispisuje čovjekovu istoriju. Čekajući da u čovječanstvu prevagne etički tas, mnoga zla su uspjela da se umnože i intenziviraju do nezamislivih granica podnošljivosti. Ali, i ne oduprijeti se zlu - znači krivicu, izdaju moralnog postulata koji, u osnovi, definiše životni dignitet tog istog čovječanstva.
S druge strane, pak, svako zlo, krivica ili odgovornost, odnosno etički imperativ, izloženi su različitim sudovima i reinterpretacijama pa, shodno tome, i umjetničkoj, u ovom slučaju, književnoj, u kojoj je Ćuković pokazao visoko majstorstvo, kako u vođenju priče, tako i u analitičkom poniranju u suštinu problema. To je stoga što pojam umjetnički angažovanog autor ne posmatra u doslovnom, neposrednom okviru, već ga smješta u dalekosežnije metaforičke prostore kao, na primjer, u priči “Mali ljudi i veliki konkursi”. Iz ugla stvaralačke percepcije, ne život, već kakvoća života, povlači za sobom, kako je napisao autor, bježanje od “pojedinačne krivice za sveopšte sivilo stvarnosti”. Zarobljen prošlošću i sklon utabanim stazama, čovjek malo šta čini da bi pomjerio, koliko svoj lični, toliko i opšti život. A “kada je svijet dokon, reći će pisac u istoj priči, jedino je propast rastrzana od silnog posla”. Sve to govori da je autor snagom svoje vizije kadar da se uhvati u koštac sa veoma zahtjevnim egzistencijalno-ontološkim temama, da procijeni njihovu težinu i kontekst koji je, bez obzira na istorijske i opštecivilizacijske amplitude, uvijek bivao alarmantan.
Simbolika piščevog jezika otvara široki dijapazon propitivanja i istraživanja fenomena savremenog svijeta, pritom, računajući i na samog čitaoca kao dovoljno kompetentnog sagovornika. Bilo bi to treće polje Ćukovićevog razgrtanja stvarnosti. Pisac, i kad je okrenut nutrini sopstvenih nesporazuma i dilema, ima pred sobom zamišljenog čitaoca. Kao da preko njega najbolje može testirati svoju poziciju, tj. poziciju pisca uopšte, a potom i određena stanja i situacije koje diktiraju dramatiku ionako dramatičnog prostora koji sa piscem zajedno dijelimo. Introspektivni detalji, često isprepleteni fikcijskim pasažima kojima Ćuković ciljano provocira ustajalost dnevne trake, u svoj prostor gotovo planski uvode čitaoca kao još jednog sudionika svega onoga što se dešava unutar korica knjige. Pisac hoće da kaže da su teme i izazovi koji su pokrenuli njegovu duhovnu radoznalost jednako važni i presudni i za samog čitaoca; da su postulirani tako da preobrate čitaočevu pasivnost i anonimnost u perspektivnije vrednosne parametre: u samosvijest o sopstvenoj ulozi i odgovornosti, u aktivizam i nemirenje, u traganje i osvajanje novih, neistraženih mogućnosti datog nam svijeta.
Ćukovićeva filozofija života, reflektovana na više planova, samo je potvrda više da se radi o izrazito refleksivnoj, s jedne, ali i o svojevrsno angažovanoj prozi, s druge strane. Riječ je, zapravo, o stvaralačkom umijeću kojeg često nijesu kadri doseći ni iskusniji pisci. Kristalizacija misli, kompoziciona organizacija građe, stilistička transparencija i efektno poentiranje problema govori nam da se radi o piscu koji zna šta hoće i koji ima šta da kaže. I koji bi se sa jednakim uspjehom mogao pokazati i u široj proznoj formi, romanu, na primjer. Prema mišljenju potpisnika ovih redova, dugoročna, izrazita usmjerenost na kratkoću forme i insistiranje na efektnost iznenađenja i kontroverze mogli bi lako da “zarobe” autora u njegovom, inače kreativnom pohodu ka otvorenosti svijeta - kojoj, svjesno i nesvjesno, podjednako teže i pisac i čitalac. Ova konstatacija ni u kom slučaju ne spada u red dodatnih “savjeta mladom piscu”, iz razloga što će Ćuković sam najbolje znati kako da svoje životne i duhovne preokupacije što fluentnije transponuje u literarno štivo.
Bonus video:
