Njemačka slika
Ko su bili disidenti, najsnažnija opozicija komunizma?* Romani ponajboljih njemačkih romansijera objavljeni su, upravo, na disidentske teme i ne tako davno: Josef Hilsenrath, Jossel Wassermanns Heimkehr (1993); Hans-Ulrich Treichel, Der Verlorene (1998); Günter Grass, Im Krebsgang (2002).
Roman Anne Mitgutsch Haus der Kindheit razmatra odnose među susjedima, ali ne s motrišta granica, kao suverenih država, još manje sa jezičkih i etničkih pozicija, tipičnih za granična područja i uobičajene čarke, nego sa pozicija međunarodnih odnosa među državama.
Elisabeth Reichart (1995): nasljeđe grijeha, nasljeđe nacizma, sam već naslov, Nachtmar, projektuje svoj govor o svijetu u posleratnu generaciju sa poentom kako se ona sa tim nasljeđem nosi.
Winfried Sebald, zvani Max, njemački je pisac okrenut austrijskom književnom nasleđu, još jedan koji je paundovski osjećao svoju zemlju previše uskim okvirom za svoju poetiku, pa i za svoj život (živio je u Švajcarskoj i u Engleskoj sve do smrti 2001. g.), i vitgenštajnovski, da, vitgenštajnovski je osjećao stvari: polje mu je bilo usko za svebiće i svebivstvo jezika.
On se u eseju Austerlitz bavi pitanjem identiteta. To je identitet na najširem mogućem planu, identitet bića a ne njegovih partikularnih pojava, identitet procesa a ne identitet ekscesa. Najzad, on se bavi s namjerom prenosa težišta problematike - iz regionalne zone (metafora Dunav) na prošireno polje borbe. Kakva je situacija kod nas?
Ovdje, na Balkanu, dešava se obrnut proces: redukcija šireg iskustva na lokalni (dijalekatski) prostor, što ja smatram originalnim doprinosom istoriji savremene gluposti.
Osjetio sam to na svojoj koži. Neokomunistički štetočinac, predsjednik Skupštine CG, g. Krivokapić R., zapeo iz petnih žila 2013. g. da mi se otme Trinaestojulska nagrada. Već je bio izmišljen novi jezik, novi tokovi povijesti i crkva. Neokomunisti su ga sokolili sa macolom u ruci i šakom punom čavala. Ova mega-reforma, podržana od kompletne DANU, čiji akademici su zaprijetili vraćanjem svog ordenja od stida što su se našli u istom klubu sa straobalnim izdajnikom, okončana je terorom nad stenografkinjama i ugnjetavanjem državne administracije da govori novojezik i piše novopismom sa 32 slova. I dalje tvrdim: komunizam, i neokomunizam, bez disidenata i javne kritike bili su užasna propast. Slatka močvara.
Dunav
Dunav, u svoj svojoj dužini, nekih 680 km, simbolizuje disidentski pokret na jasan način - Dissent je obigrao sve prostore ove „najevropskije“ rijeke, ostavio traga u radijusu mnogo širem od regionalnog (dunavskog). Dunav, kako sam ga ja doživio, putujući uzvodno više puta godišnje, od Vojvodine, pa, bogme, do tamo negdje visoko u Njemačkoj, bijaše najveće uzbuđenje jer sam ga vezao u svijesti sa više zemalja, jezika, naroda, ukusa, izvora hrane i običaja, muzike, djevojaka, riba i životinja, priča i legendi. Jednom riječju - sa čitavom jednom podunavljenom Biblijom.
„Nagradu su dobili oni koji se bore protiv Crne Gore, a oni koji se bore za Crnu Goru - oni su ispušteni“, zavapio je jedan iz hajke.
„Većeg sloma i destabilizacije Crne Gore, po tumačenju DPS medija i mislilaca“, kaže novinar P. Nikolić o mojoj diluvijalnoj izdaji zemlje i naroda, „nije bilo od referenduma“ (Monitor, 28. jun 2013, 21).
Protiv čega se bori romansijer GČ?
On se bori protiv CG.
Ko je izazvao najveći slom i destabilizaciju CG?
Odgovor: romansijer GČ.
Dokle dopire pogled hajkača, nahuškanih na tragu sirotog romansijera, svakog pojedinačno i svih skupa?
Do granice svog atara, njivice, kočićima ograđene zgradice, jaruge, lovišta gdje bi oni da ga utjeraju i šibaju trnovim kolcima. Košulju u meso da mu utjeraju!
Dunav je, za mene, postao odbrana od regionalizma i provincijalizma. Mislim da svako, ko duže putuje obalama jedne tako velike rijeke, ili plovi, prije ili kasnije uvidi da su sve provincije sive i uske. Da je svaka provincija (i nacionalizam kao provincija) bolestan od virusa dijalekatskih afekata. Konsekventno, na planu proširenja pacifističkog disidentskog duha, protok disidentskih ideja odvijao se paralelno sa protokom ideja o krizi zapadne svijesti i bio mu konjukturan u liotarovskom smislu riječi. Meni je Dunav, da ponovim, ne manje maha u mašti, ne manje iskustva, životnog i umjetničkog, donio nego sve zemlje pojedinačno kroz koje protiče: Srbija, Mađarska, Slovačka, Austrija, Njemačka.
Mene zanima ono što se može proširiti kao polje borbe i književnog interesovanja. Ne zanima me ono što se ne može proširiti. Zanima me samo proširenje. Iskorak. Bez proširenja bića kroz iskustvo ja ne predstavljam ništa.
Univerziteti
Stari evropski univerziteti - Bolonja: osnovana 1088. godine, Alma mater studiorum; Oksford, osnovan 1096; Kembridž, 1209; Salamanka, 1134; Sorbona, 1253; Karlov univerzitet (Prag), 1348; Jagjelonjski univerzitet (Krakov), 1364; Hajdelberg, 1385; sve do Moskve (Lomonosov),1755. g. odredili su kulturni smjer zapadne civilizacije, dokle god ona pod tim imenom prepoznatljiva, sebi i drugima čitljiva, upotrebljiva i dostojna bude.
Na njima su se - to treba ponavljati u svim književnim jarugama ovoga svijeta (a ne treba zaobići ni katedre u kukuruzištu, specijalizovane za krojenje novih jezika i novogovora, kako bi se udbaškim pomagalima ogadio divni srpskohrvatski jezik) - izučavala razna gledišta i mišljenja, razum, društvo, politiku, ideje, književnost i, dabome, jezik, sa argumentima utemeljenim u djelima klasičnih autora.
Katedre-nasljednice, svuda po svijetu u 18. i 19. stoljeću, usvojile su klasične istine za svoje sopstvene. Katedre-nasljednice ovih rečenih, koje nisu imale sreće sa kontinuitetom učenja, prihvatile su iz ova dva stoljeća akumulaciju klasičnog znanja. Atribut intelektualac ide samo uz klasičko obrazovanje. Neka neko ne misli da je intelektualac ako nema pristup u klasičku tradiciju grčkog i latinskog.
Udio humanističkih katedri u tom pogledu je ogroman, dakako više od polovine, u odnosu na egzaktne, iz prostog razloga što je staro evropsko učenjaštvo počelo od jezika i njegovih fenomenologija (gramatika, teologija, filozofija itd.)
O jeretičkom mišljenju, tezi da egzaktno saznanje vodi porijeklo od humanističkih nauka, vidi detaljnije kod Mihaila Bahtina: 1) Respons to the Question from the Novy Mir Editorial Staff; 2) The Bildungsroman and Its Significance in the History of the Realism; 3) The Problem of Speech Genres; 4) The Problem of the Text in Linguistics, Philology, and the Human Sciences: An Experiment in Philosophical Analisis. Pozni Bahtin je ovom tezom iznenadio savremeni naučni svijet. Bahtin je bukvalna jeres onda dok niko ne sanja da jezik smjesti ispred matematike.
Jezik, koji crta rijeke i meandre u dodiru sa drugim jezicima, životinjama i ribama, hranom i djevojkama koje se drugačije smiju i oblače - taj jezik crta rijeke kao što je Dunav. Jezik je otac disciplina koje pomjeraju granice, odnosno pisci koje on rađa, kao Euripid, prvi veliki prevratnik evropskog duha, kom je pošlo za rukom da pomjeri granice zacrtane od strane bogova. U jednom od posljednjih radova, Toward a Metodology for the Human Sciencies, Mihail Bahtin razvija tezu da korijeni ljudskog saznanja leže prije svega u humanističkim disciplinama.
Kad mi je došla pod ruku ova knjižica (već bijah upoznat sa njegovim radom Stvaralaštvo Fransoa Rablea i narodna kultura srednjeg veka i renesanse), a spremao za štampu moj prvjenac (Lira u čistilištu, Obod, Cetinje, 1982) meni je postalo jasno da čovjek uistinu putuje samo kroz jezik, da se dinamički kreće samo u jeziku.
Što će reći - budimo konkretni - kroz jezike, i u jezicima. Dovoljno je baciti pogled samo na notorne činjenice da bi se došlo do zaključka o nespornoj vezi između starih evropskih katedri (čitaj gradova: Krakova, Varšave, Moskve, Peterburga, Praga itd.) sa disidentskim pokretom, koji je putovao od jedne do druge i tako zaokružio svoj profil. Da bude jasno na samom početku: nisu svi disidentski autori, pristalice, djelatnici, kreatori onog disidentskog formata mišljenja, koji je promijenio IE, nužno bili i polaznici ovih slavnih katedri (iako mnogi od vodećih disidenata jesu).
Ipak, rođenje drugomisli odnosno drugomišljenja (inomišljenja) u IE nezamislivo je, jednom riječju, bez idejnog statusa koji je drugomišljenje steklo u ovim gradovima.
Jedan tako masovan pokret ne može biti regrutovan sa desetak katedri, za tako nešto trebalo bi stotine „univerziteta“. No, uprkos svemu, katedratički duh - sviđa mi se španski izraz: el espiritu catedratico - stalno je visio, i visi nad onim što Bahtin definiše kao: to concern himself with the problems of methode and the nature of culture.
Putovanja
Metodu ćeš naći na putovanju, mladi pišče, ako mene pitaš, jer je ona ista kao ti - i ona putuje. Metode ne miruju, metode put putuju. Od ideje do ideje, od zvijezde do zvijezde, od katedre do katedre, od grada do grada.
Kreativni potencijal na tim katedrama, filozofi, lingvisti, istoričari - toliki pisci, uostalom, izgubili su posao na univerzitetu i prešli u andergraund ili postali tramvajdžije, ložači, trgovački putnici itd.
Napori da se konceptualizuje što brže proširenje okvira znanja (framework of knowledge), akumulirani stoljećima, s manje ili više sreće i u potpuno različitim uslovima, od budnih očiju inkvizicije do komunističke cenzure, i neokomunističke pljačke, postali su navika u avangardi. Od onog časa, kad je ova navika zahvatila neke krajeve IE, možemo govoriti o novoj stranici evropskog mišljenja u cjelini i demokratske preobrazbe na evropskom Istoku. Stari univerziteti i novi Dissent imaju još jednu snažnu, neraskidivu vezu: most emigracije. To će biti garancija da se energija emigracije ne rasprši, bilo gdje da je rođena i njegovana, kod kuće ili u rasijanju, već da se akumulira na jednom mjestu koje je evropski duh zauvijek nazvao studia humanitatis. Jezička nauka je fundirana i praktikovana u jezikoslovnoj praksi kao jedno od osnovnih teoretskih „znanja nebesa i cijela svijeta“.
Ono isto, što su zapadne zemlje ponudile protjeranim i ugroženim učenjacima iz IE, one nisu izmislile, nego naslijedile iz svog univerzitetskog iskustva. Intelektualna emigracija ili nađe sklonište, ili izumire. Sreća, koju su imali disidenti iz IE, da njihova djeca, odgojena u emigraciji, u novousvojenim zemljama, studiraju na zapadnim univerzitetima nije ništa novo već jedna stara, za evropski duh spasonosna priča.
I ja sam, poluizbjeglica, u tragu trideset sedam godina, trbuhom za kruhom, zabacio ranac na leđa, zavezao kajase na sandalama, pretabanio jugoslovensku granicu podno Alpa i zaputio se na katedru za starogrčki jezik Karlovog univerziteta (osnovana 1348. g). Dobro mi je poznata ova priča:
„Vjera, razne protestantske crkve i katolička ofanziva nakon Tridentskog koncila proizvele su mnoge izbjeglice po Evropi. Djeca ovih imigranata studirala su na univerzitetima svojih novih zemalja“ (Up. detaljnije o tome, kako su regrutovani obespravljeni školarci i budući učenjaci, u izvrsnom radu Hilde de Ridder-Symoens: The Universities as Places of Refuge, Cambridge, 1996, 428)
Prisjetimo se ovom prilikom grčkog i jevrejskog intelektualnog egzila u starom svijetu, koji je svojim kulturnim primjerom otvorio vrata i našim Bokeljima (iako nisu bili izbjeglice) za njihov studij u drugoj im „domaji“, Italiji odnosno u Padovi, Loretu, Veneciji, Rimu. Tu su studirali toliki daroviti Bizanti, Bolice, Beskuće, Zagurovići, Pime, Buće i gradili, stoljećima, našu najveću i najkultuniju dijasporu ikada - mletačku dijasporu.
*(Ovaj tekst čine predavanja autora o istočnoevropskoj književnosti na Nacionalnom univerzitetu Meksika: Meksiko Siti, semestar 2013/14. i 2014/15)
Bonus video:
