U mnogim polemikama o nacionalnoj raspolućenosti Crne Gore često je s one crnogorske strane, kao jedan od ključnih uzroka za takvo stanje, navođen problem ušančenosti ovdašnjeg srpskog kulturnog identiteta u antimodernost. Ta je kvalifikacija uglavnom izazivala negodovanje u srpskim intelektualnim krugovima, a u posljednje vrijeme svjedoci smo učestalih pokušaja da se ona argumentovano opovrgne. Činjenica je da ovdašnjim Srbima antimodernost često spočitavaju oni koji su se zahvaljujući svojoj nacionalnoj preosviješćenosti ušančili u nekoj drugoj antimodernosti, ali je isto tako evidentno da slično mišljenje figurira i u značajnom dijelu intelektualne javnosti u čijem se angažmanu ne prepoznaje neki nacionalni predznak. Od tog dijela javnosti sasvim je opravdano očekivati pitanje: koliko je pomenuto negodovanje na mjestu ako se u obzir uzme činjenica da su svedržitelji srpske kulture u Crnoj Gori uporno ispoljavali odijum prema svemu onome što nije pripadalo korpusu tradicionalističkog, nacional-romantičarskog i klerikalnog srpskog nasljeđa?
Znači, budimo precizni, niko Srbe u Crnoj Gori nije uguravao u antimodernost već su njihovi proklamovani i samoproklamovani predstavnici svojim kulturnim aktivnostima uporno pokazivali ignorantski odnos prema većini onoga što suštinski pripada srpskom modernizmu. Njihova ubijeđenost da je u svakom procesu nacionalne konsolidacije (što će reći - i u onom koji nije uslovljen nekim vanrednim okolnostima) kulturi namijenjen zadatak da prevashodno afirmiše tradicionalne vrijednosti, rezultirala je jednim redukovanim kulturnim modelom koji je od početka bio neprijemčiv za iskustva srpske međuratne avangarde, kao i za veliki dio njenog modernističkog i cjelokupnog postmodernističkog nasljeđa. Nije pretjerano reći da se u krugovima srpskih intelektualaca i umjetnika u Crnoj Gori pomenuta nasljeđa uglavnom doživljavaju kao remetilačke pojave prema onome što je, po njihovom mišljenju, poželjan kulturni model za ovdašnje Srbe.
Kolika je šteta takvom selektivnošću nanijeta ovdašnjim Srbima vidi se upravo u kulturnom modelu koji je iz nje proizašao, sužavajući tim istim Srbima mogućnost identifikacije s onim dostignućima srpske kulture koja su je otvarala prema svijetu i zahvaljujući kojima je ona postala estetski i ideološki najrazuđenija na prostoru evropskog jugoistoka. Zbog tog duboko konzervativnog i duboko nedijalektičkog pristupa kreatora ovdašnjeg srpskog kulturnog kanona, on je pretvoren u jednu petrificiranu strukturu koja dominantno određuje polje djelovanja aktuelne kulture crnogorskih Srba, kulture koja uporno traje u svojim nacionalnim i ideološkim zadatostima. Posebno je problematično zalaganje onih koji bi iz pozicije prosvećenih da arbitriraju u tom prostoru, uzimajući u obzir da njihovo viđenje srpskog modernističkog nasljeđa počiva na tezi da se ono razvijalo s jasnom nacionalnom intencijom. Kako ta teza figurira samo u jednom dijelu srpskog modernizma, ovi prosvećenici obično primjenjuju dva metoda za njegovo dotjerivanje, kako bi to nasljeđe uleglo u nešto komotniji kulturni kalup od onog koji su uobličili rigidni tradicionalisti, a ti bi se metodi uslovno mogli definisati kao radikalniji i senzibilniji.
U prvom slučaju selektiraju se samo oni autori srpskog modernizma i međuratne avangarde koji su svoja poetska i ideološka ubjeđenja vremenom nacionalno osviješćivali. Otuda to često i strasno hvatanje za Crnjanskog. Njegov prelaz iz rane ekspresionističke faze u konvencionalniji i konzervativniji estetski svjetonazor, koji je po prirodi stvari udobniji za svaku nacionalnu ideologemu, koristi se kao krunski dokaz teze o neupitnosti izraženog nacionalnog osjećanja srpskih modernista. Istina je da su ovakve modifikacije bile česte među akterima srpske međuratne književnosti i umjetnosti, ali to ne dokazuje da su ta preobraćenja neka srpska modernistička neminovnost, a pogotovo ne dokazuje da je srpska kultura od toga imala neku korist, jer su, osim Crnjanskog, gotovo svi drugi preobraćenici doživjeli umjetničku regresiju ili čak pali u zaborav.
Posebno je problematično što prosvećeni nacionalno osviješćeni kanonizatori uporno insistiraju na svrstavanje u modernizam cjelokupnih opusa i onih autora koji su, odustavši od svojih ekspresionističkih i avangardističkih poetika, vremenom postajali dio književnog miljea čije je stvaralaštvo uglavnom bilo u funkciji reafirmacije nacionalnih i tradicionalnih vrijednosti. Nasilnost tog svrstavanja otkriva se u činjenici koja nam pokazuje da su početne poetike takvih autora, koje su uistinu pripadale pomenutim pravcima, morale biti modifikovane ili čak i odbačene kada se htjelo propjevati rodu u slavu. Jednostavno, to je zahtijevalo druga sredstva i drugčija ubjeđenja, jer su upravo individualistička, anacionlna, a često i antidomovinska osjećanja mnogih umjetnika iz generacija stasalih neposredno prije, za vrijeme i poslije I svjetskog rata bila u temelju modernizma, posebno ekspresionizma, i avangarde.
Dokaz o neodrživosti modernizma lišenog ekspresionističke i avangardističke supstance otkriva se u posljedicama te redukcije, tačnije u stvaranju nekog pacifikovanog modernizma, a on se u srpskoj kulturi ispostavio, kako piše Radomir Konstantinović u svom tekstu Biti nepomiren sa svetom kao “degradacija pobune ekspresionizma na neo-romantičarske bludnje i šaputanja, neka vrsta ‘harmonizacije’ pobunjeničko-disharmoničnoga ekspresionizma, njegovo melodijsko-zvučno pripitomljavanje”. Treba napomenuti da Konstantinović nije neko, iako mu se to često spočitava, ko isključuje mogućnost stvaranja djela visoke umjetničke vrijednosti i u takvim poetskim transferima: “Ja ne kažem da to pripitomljavanje nije rezultiralo i autentičnim poetskim delima: Stražilovo Miloša Crnjanskog to je neosporno, kao što je to neosporno i njegov Dnevnik o Čarnojeviću.” Zato treba naglasiti da se ovdje ukazuje na nemogućnost definisanja modernističkog odmaka od onoga što modernizmu prethodi, ako isključimo njegove pobunjeničke motive. Jer, taj je odmak upravo bio motivisan pobunom protiv jedne atrofirane kulture čiji su se aksiološki i ideološki kapaciteti pokazali nedovoljnim za nešto više od reprodukovanja romantičarskih i realističkih obrazaca, tj. da su kao takvi jedino mogli proizvoditi umjetnost koja će uporno oscilirati između zanosa i didaktike. Zato svako insistiranje na zatvaranju priče o srpskom modernizmu u čisto estetički okvir jeste pokušaj da se on pacifikuje, tj. da se isključi mogućnost ideološkog problematizovanja njegove geneze, a time i mogućnost da se jasno prepozna modernistička subverzivnost i prema velikoj priči nacije.
Zagovornici senzibilnijeg metoda među kreatorima srpskog kulturnog modela u Crnoj Gori nisu su se odricali velikih imena međuratnog i poslijeratnog srpskog modernizma, naprotiv - vrlo su ih svojatali, ali to ne govori u prilog estetskoj i ideološkoj fleksibilnosti kreatora, jer su oni te autore unosili u kanon očišćene od svega onoga što bi moglo da dovede u pitanje njihovu nacionalnu osviješćenost. Tako se, recimo, Momčilo Nastasijević gotovo uvijek veliča kao jezički mag koji je svom i budućem vremenu otvorio jedan novi registar maternje melodije, a ne zbog svoje izrazito modernističke jezičke i versifikacijske inovativnosti. Isto tako, gotovo sav poslijeratni srpski modernizam čitan je od strane kreatora ovdašnjeg srpskog kulturnog identiteta u nacionalnom ključu, uz mantričko citiranje Nastasijevića: “…vrhovi se dodiruju svojim atmosferama, ali samo oni koji korenom duboko prodiru u svoje rođeno tle.” Ta nasilna nacionalna unifikacija znala je zahvatiti i takozvane pjesnike kulture - od Matića, preko Hristića do Ristovića - po sistemu nacionalno osviješćeni Srbi svi i svuda. Trebljenjem anacionalnih, kosmopolitskih i avangardističkih segmenata iz opusa modernista, u cilju njihovog uzglobljavanja u neki kulturni kanon crnogorskog srpstva, tom je srpstvu nuđen modernizam koji je bio lišen upravo onih ideoloških i estetskih karakteristika koje ga određuju. Što će reći da u ovim senzibilnijim intervencijama nije primjenjivana selektivnost na autore, već na djelove njihovih opusa.
Takve selekcije proizvod su mišljenja po kojem se smatra nepotrebnom, čak i štetnom za kulturnu i nacionalnu konsolidaciju ovdašnjih Srba, svaka pojava u srpskoj kulturi koja se ne može na neki način povezati s njenim ideološki konzervativnijim i estetski konvencionalnijim nasljeđem. To su kriterijumi pomoću kojih se sužava upliv sadržaja čije bi odstupanje od očekivanih estetskih i ideoloških normi moglo u tako zamandaljenom kulturnom modelu pokrenuti proces rekonstrukcije i učiniti ga otvorenim za doradu i preispitivanje. Oni koji upravljaju tim “održavanjem higijene” srpskog kulturnog identiteta na ovim prostorima čvrsto vjeruju da on upravo zahvaljujući svojoj jednoobraznosti i statičnosti istrajava u burnoj i fluidnoj istoriji Crne Gore. Najproblematičnija posljedica te zablude upravo je ona ušančenost u antimodernost, koju prosvećeni nacionalno osviješćeni Srbi u Crnoj Gori vide kao nasilno svrstavanje kojem su izloženi. To što bi u kulturnim aktivnostima crnogorskih Srba pojedine dosljedne moderniste zapala neka pauza u serijalima guslarskih večeri ili simpozijuma o pravoslavlju i kosovskom zavjetu, malo znači, ne toliko zbog te “male minutaže” koliko zbog interpretativnih pristupa iza kojih uporno ostaju reducirani i ukalupljeni opusi gorepomenutih, tačnije - aranžirani tako da gode srpskom rodoljublju. Može se, naravno, i u te dosljedne modernističke poetike ne samo učitavati već i iz njih iščitavati nacionalna osviješćenost, ali ako je to dominantna, a nerijetko i jedina vrsta interpretiranja, onda te pauze i nisu nikakve pauze, već kontinuitet glancanja jednog kulturnog monolita zaglavljenog u vremenu.
Ono što je za širi društveni kontekst bitno, a što, pored ostalog, pokazuje značaj kulture u definisanju socio-političkog okvira jedne etiničke zajednice, jesu ideološke implikacije koje je tako kreiran kulturni model imao na političku matricu koja se već tri decenije može prepoznati u crnogorskom srpstvu. Naime, kulturni model koji je bio lišen suštinskog modernističkog nasljeđa lako je bilo lišiti i svih njegovih ideoloških ekvivalenata, prije svih onih “lijevih”, građanskih, mondijalističkih i liberalnih. Jednostavnije rečeno, konzervativna, desna, tradicionalistička i klerikalistička kultura stvorila je isto takvu politiku. Što će reći, Srbima u Crnoj Gori nije bila ukinuta samo mogućnost identifikacije s cjelovitom srpskom kulturnom tradicijom, već i s cjelovitom srpskom političkom tradicijom. Njeno zavidno ljevičarsko nasljeđe svojevrsni je tabu u političkim i kulturnim krugovima ovdašnjih Srba u kojima se za ovih trideset godina niko nije našao da svom narodu predoči dostignuća tog nasljeđa, ako ni zbog čega drugog ono zarad ukazivanja na ideološku i političku razuđenost srpske istorije, a na to bi valjda trebalo da bude ponosan svaki istinski Srbin, bez obzira na svoje političko ubjeđenje. Zbog čega, recimo, jedan ozbiljan srpski desničar ne bi cijenio to što je Svetozar Marković u jednoj ruralnoj despotiji tako ubjedljivo utemeljio kritiku svakog izrabljivanja i svake diskriminacije i time učinio da društveno-politički život jedne gotovo feudalne zajednice zaliči na društveno-politički život razvijenih evropskih država.
Zbog čega se svi ne bismo jednako ponosili na činjenice koje nam svjedoče o značajnoj ulozi Dimitrija Tucovića u II internacionali i poštovanju koje su mu ukazivale neke istorijske ličnosti. Zar ne bi trebalo svi da uvažavamo žrtve Pelagića i brojnih manje poznatih socijalista čiji su se životi okončali u memljivim apsanam samo zato što su htjeli da stvore društvo u kojem običan srpski čovjek neće biti tlačen, u kojem obična spska žena neće biti tretirana samo kao mašina za rađanje i u kojem se obično srpsko dijete neće slati u služinčad, već u školu. Za to su izgarali oni koje svrstavamo u srpsku ljevičarsku tradiciju druge polovine XIX i prvih decenija XX vijeka, dok su desnica i crkva u to vrijeme ugađale odljuđenoj monarhiji i pomagale joj da bude despotskija. Što će reći, trebalo bi definitivno podvući crtu pa vidjeti koja je ideološka strana radila za dostojanstvo Srbina kao čovjeka, a koja za varljiva i tako često skupo plaćena, a nerijetko i naplaćena, apstraktna dostignuća. A ne bi bilo loše i da se osvrnemo na iskustvo onih naroda kod kojih je u jednom istorijskom trenutku prevladalo uvjerenje da napredak cijelog naroda ne može zavisiti od dobre volje elite, tj. da se sveopšti napredak naroda može postići samo u ambijentu u kojem su svakom pojedincu, bez obzira na njegovu klasnu pripadnost, obezbijeđeni uslovi za dostojanstven život i rad.
Kako god nam izgledalo ovo dvogodišnje političko zamešateljstvo u kojem se Crna Gora našla poslije 30. avgusta 2020, ključni benefiti koje je ta promjena donijela, a to su prije svega iskustvo mirne smjenjivosti vlasti i stvaranje uslova u kojima se ne može ostvariti neki politički monopol, još uvijek su neugrožen kapital na kojem se crnogorsko društvo, ako bude pameti, može izgraditi kao uistinu demokratsko i uistinu građansko. Oni koji smatraju da je osnovni preduslov za to postignuće unutrašnja politička stabilnost, koja je sada debelo narušena, samo su djelimično u pravu. Unutrašnja politička stabilnost ne mora biti nikakav garant za demokratsku i institucionalnu uređenost društva, jer ona i te kako može postojati u autokratskim režimima, tačnije, ona je njima imanentna. U Sjevernoj Koreji sedam decenija vlada unutrašnja politička stabilnost. Ono što je crnogorskom društvu najneophodinije jeste prevazilaženje njegove višedecenijske nacionalne i ideološke raspolućenosti (na čemu, uzgred, i počiva ovdašnja politička nestabilnost), a na tome se mnogo može uraditi upravo u sferi kulture, u kojoj bi, za početak, obje strane trebalo da se relaksiraju od upornog udešavanja svojih kulturnih okruženja po dominantno patriotskim kriterijumima, koji na tom nivou naglašenosti, po prirodi stvari, moraju biti konzervativni, ili ti antimoderni. U ovdašnjem srpskom kulturnom modelu, a on je tema ovog teksta jer njegov autor smatra da je za ovaj nivo nacionalne raspolućenosti kakav vlada u današnjoj Crnoj Gori neophodno prvo ukazati na probleme u kulturi svog naciona, pomenuta se relaksiranost neće desiti dokle god ono što slovi za srpsku pamet u Crnoj Gori ne izađe iz svojih nacionalnih šančeva, tj. dok se ne pojave generacije koje će, između ostalog, shvatiti da su za razvoj srpske kulture i misli jednako zaslužni Svetozar Marković i Slobodan Jovanović, Jovan Skerlić i Todor Manojlović, Miloš Crnjanski i Marko Ristić, Zoran Mišić i Radomir Konstantinović. Za početak, bilo bi dobro da oni koji osmišljavaju i organizuju književne i kulturne aktivnostu u srpskim kućama ukinu nekima od gorepomenutih status nepomenika i učine da se ta kulturno-edukativna okupljanja ne svode na biglisanja o nacionalnim veličinama. Jer, bez polemičkog erosa, sukoba mišljenja i, nadasve, raznoglasja - nema žive kulture, kulture koja neće biti “pripitomljena” i koja se neće svoditi na nacionalno samopotvrđivanje u nekakvoj svečarskoj ispraznosti.
Bonus video:
