Bez obzira da li se piše o “lijevim” ili “desnim greškama” koje su se desile u Drugom svjetskom ratu u Crnoj Gori - ali i znatno šire na prostoru Jugoslavije - istraživač od svoje ideologije ne može, niti bi trebalo da bježi. Naprotiv. Istorija i jeste borba za odmjeravanje snage moći svoje ideje (ideologije) i njene politike prema moći druge ideje i njene politike tj. prakse.
Sve u svemu, politička borba za svijest ideja (ideologije) je faktički borba za političku vlast i izgled tipa društva u budućnosti. (Zato se sa idejom i njenom “istinom” koja se nameće a često i podmeće društvu, mora biti veoma pažljiv i društveno krajnje odgovoran.)
Pri tome, svaki način (metod) individualnog tumačenja istine ili preciznije rečeno idejni “uglomjer” svakog istraživača na korijen bilo kojeg ratnog događaja - pa tako i na ratni zločin - uvijek je zamagljen. Počesto skučen, sužen i parcijalan. Nerijetko i lažan.
Da sve bude zamršenije kad su “lijeve greške” u pitanju i po ljude opasnije u crnogorskom “revolucionarnom ratu” (M. Đilas), jeste i to da svaka nastupajuća, nova svijest i moguća vlast koja izrasta iz te svijesti, s jedne strane, kao i odbrana vlasti “stare” svijesti, dobijaju zastrašujuće i nažalost neljudske razmjere u Crnoj Gori. To se jasno vidi i u “lijevim” i “desnim” greškama u Crnoj Gori. Nije čudno da je jedan veliki pjesnik s pravom zapazio da sve što dođe u C.G. kao novo i drukčije od tradicionalnog - donosi zlo (“Perke?! Perke mi je Boga mi, evo sam vas modar”).
Pa ipak, nije Crna Gora u tome izuzetak. Naprotiv. Mnoga tradicionalna društva su puna trvenja i sukoba starih i novih društvenih odnosa u borbi za vlast. Manje-više sve revolucije su takve ili veoma slične.
Patosu crnogorske prošlosti treba dodati i osvete, crnogorski agon, komšijske i bratstveničke naslijeđene svađe i osvete itd. koje zbirno i jedinačno u ambijentu rata lako izbiju na površinu i dobiju širok zamah zla u zlu.
Stoga je uvijek ljekovito izučavati literaturu Mihaila Lalića. On je nauporedivo najveći i najsuptilniji izučavalac i poznavalac duha dubina i širina metafizike crnogorskih grupnih ali i jedinačnih zala i osveta. Lalić jasno iznosi da se zlo zna umotati i sakriti u kakav ideološki okvir i poslije smrti zna da živne i pravi novo zlo. Slično nekim Šekspirovim junacima-mrtvacima.
Ideološke i druge podjele
Nedavno je u nas objavljena knjiga “Lijeve greške” (Podgorica, 2023, str. 497, tvrdi povez) autora publiciste i novinara Buda Simonovića. Tema knjige su “lijeve greške” koje su se desile u Crnoj Gori na početku Trinaestojulskog ustanka 1941. godine.
Nekoliko veoma kratkih zapažanja o knjizi.
Prije svega, sam naslov knjige je dosta pretenciozan. Jer “lijeve greške” se protežu tokom cijelog rata na samo u Crnoj Gori već i širom Jugoslavije. One su kulminirale neposredno po završetku rata i kapitulacije Njemačke. Pri tome, važno je naglasiti, da svako ubistvo u ratu kakav je bio u i van Crne Gore, nije “lijeva greška” koje su pravili partizani. (Kao, uostalom, što tu ratnu prirodu nemaju ni “desne greške” koje su pravili četnici.) To je važno napomenuti, jer se malo ko kod nas usko-pravno i stručno bavio izučavanjem ovih “grešaka”.
Jer priroda rata u Crnoj Gori i širom Jugoslavije je bila gerilska što znači više ratova u jednom ratu. (Nije se znalo ko koga bije i ubija: četnici ustaše, partizani okupatore i kolaboracioniste, ustaše Srbe, Jevreje i Rome, četnici s početka rata okupatore, balisti četnike i partizane itd.) Tek krajem rata (Sremski front ili oslobađanje pojedinih gradova kao Beograda, na primjer) riječ je uglavnom o frontalnom ratu. A u toj vrsti rata ili tipu rata, “grešaka” nema ili su zanemarljive.
U početku rata, ustanak u Crnoj Gori je imao opštenarodni karakter, što autor s pravom navodi. Snaga i širina ustanka je bila takva i tolika da je brzo oslobođena gotovo cijela Crna Gora izuzev pet većih gradova.
Nešto kasnije ideološke ali i druge podjele kod ustanika dolaze do izražaja. Očito je da se, s početka, i jedna i druga ustanička “svijest” plašili izbijanja tzv. građanskog rata. (Mada je, radi preciznosti, crnogorski “građanski rat” više ličio ratu zavađenih seljačko-plemenskih i bratstveničkih grupa i pojedinaca jednih protiv drugih - a dio ustanika i protiv okupatora - nego građanskom ratu u evropskom značenju te riječi kako rat “definiše” istorija Francuske revolucije iz 1848. godine.)
Suprotno pretjeranoj širini naslova knjige, tumačenje autora o početka “građanskog rata” u Crnoj Gori je pretjerano suženo i isključivo. Naime, autor olako iznosi tvrdnju da su za “lijeve greške” prvo-krivci revolucionari tj. komunisti (str.40). To je dosta raširen narativ kod mnogih autora “desne” pubicistike i istoriografije koji se bave korijenom “lijevih grešaka”.
U tom smislu autor citira dio pisma Moša Pijade upućeno njegovom predratnom intimusu Josipu Brozu o razlozima širenja i uspjeha četništva u Crnoj Gori. Ovdje primijetimo da je Moša Pijada bio “izvanjac” koji je “dan” uoči rata dobjegao u CG. Pa na neki način bio i komunistički, ratni dezerter. I ako veoma oštar i ratoboran, Moše Pijada nije nikako poznavao karakter crnogorskog društva pa se njegovi ratni izvještaji (pisma) Titu mogu uzeti manje ili čak nikako pouzdanim. (Veoma je poznat njegov “lijevi” radikalizam u durmitorskom, žabljačkom kraju u kojem je proveo dio početka rata.)
Međutim, kad je riječ o prvo-krivcu za “lijeve greške”, prije bi se reklo da su ovi ratni zločini išli susretno, i sa lijeve i sa desne ustaničke strane. Greške vuku svoje “klasne”, nacionalne i druge korijene još iz predratnih vremena. Bilo da je riječ o svijesti novog revolucionarno-ideološkog vremena koji je nosio XX vijek, s jedne strane, ili odbrani tradicionalnih vrijednosti crnogorskog društva tj. odbrane predratne vlasti, sa druge strane.
Sa treće strane, i Italijanski okupator je “građanski rat” u Crnoj Gori dobrim dijelom podgrijavao. Okupator je našao u četnicima svoju produženu ruku i svoj interes, što i autor zapaža. Takođe, okupator je pronašao svoje saradnike i u “lijevoj strani” ustanika koji su ustanak napustili, postali saradnici okupatora, špijunirali za okupatora, javljali se kao petokolonaši itd. U svakom ratu se ovakve “greške” ne praštaju. Pa čak se ne prašta i samo unutar-ideološko i partijsko frakcionaštvo. Ideološka monolitnost (boljševizam, pa i staljinizam) je bila neophodna za pobjedu u ratu.
Drugim riječima, teško je bilo “građanski rat” u Crnoj Gori izbjeći sa obije suprotne strane. On je bio “logičan”.
"Desno" - tradicionalni pristup
Još jedna karakteristika knjige je bitna. To je način istraživanja koji je “desno” tradicionalan. Ova metodologija je manje-više poznata u nas. Prisutna je gotovo na svim stranicama predmetne knjige. U tom smislu veliki istraživačev trud treba pohvaliti. Ali i dovesti pod ozbiljnu naučnu sumnju. Utoliko prije što je validna arhivska građa o “lijevim greškama” veoma oskudna ili je nema. Često se zasniva na manje pouzdanim, stereotipskim, pa i nepouzdanim kazivanjima svjedoka, ideološkim pretpostavkama i slično. Normalno, svjedoka ima veoma pouzdanih i kvaltetnih sa obije zaraćene strane.
Ugao odabira ovih svjedoka je zavisan od ideološkog pristupa svakog istraživača i njegovog cilja.
S obzirom na zamršenost teme “lijeve greške” - kao i “desne” dakako - najneophodnija su mišljenja i stavovi pravnika i to specijalista za ratno pravo. Jer svako ratno ubistvo, da ponovim, nije “lijeva” ili “desna” greška u gerilskom ratu. Puno faktora utiče na pravno tumačenje “greške” i istine u toj “grešci”.
Prisjetimo se da je i sam Ninberški proces tj. međunarodni vojni sud (20. novembra 1945. g. do 1. oktobra 1946. godine) muku mučio sa pravnim dokazivanjem očiglednih ratnih zločinaca i njihovih zločina i po vertikalnoj i po horizontalnoj vladajućoj strukturi fašističke Njemačke.
Želi se reći, da se u Crnoj Gori pravnom naučnom metodologijom o “lijevim” ili “desnim” greškama malo ko ili tačnije niko nije bavio. Stoga, kada se piše o “lijevim greškama”, potreban je sofisticiran, stručan institucionalni i multifunkcionalni pristup u izučavanju ove teme. Prvenstveno pravnika. Ali i drugih stručnih lica da bi se približilo istini i došlo do kazne. Svega ovoga u nas nema.
Kad se knjiga čita iz individualnog ugla, ugla pojedinca, većina ako ne i gotovo sve refleksije u knjizi zaslužuju dublju i sofisticiranu pažnju kada je Milovan Đilas u pitanju. Jer M.Đ. nije bio u Crnoj Gori za vrijeme višemjesečne kulminacije “lijevih grešaka” tokom novembra, decembra 1941. godine i januara, februara, do polovine marta 1942. godine. To autor i naglašava.
Đilas je po drugi put upravo vraćen u Crnu Goru od strane Vrhovnog štaba (15. mart 1942. g.) da pogubne posledice “ljevičarenja” po NOB za vrijeme Ivana Milutinovića suzbije i “spasi što se spasiti može”. Logično se zapitati zašto je M.Đ, po drugi put vraćen u Crnu Goru ako je već jednom inicirao i raširio “lijeve greške”.
Očito da je crnogorski agon u vrijeme prisustva odsudstva Milovana Đilasa iz Crne Gore dočekao svojih pet minuta “slave”. (Autor dobro uočava ubrzanje i širenja “lijevih grešaka” poslije Pljevaljske bitke s početka decembra 1941. godine.)
S tim u vezi, krucijalna knjiga gotovo dnevničkog vođenja ratnih aktivnosti Milovana Đilasa u početku Trinaestojulskog ustanka čiji je autor Miloš Mido Milikić (“Ratnim stazama Milovana Đilasa”) - i ne samo ova knjiga - dovodi u ozbilju sumnju i netačnost brojne naracije, “činjenice”, memoaraska prisjećenja, iskaze pojedinih “desnih” istoričara i slično, protivnika NOB-a i antifašističke revolucije, kada je Milovan Đilas u pitanju. Po toj veoma širokoij “literaturi”, najveći pa čak i vodeći lijevi “grešnik” NOB-a je M.Đilas.
Međutim, prava “eksplozija” ovih naracija je uslijedila tek kada je M.Đ. pao sa vlasti 1954. godine i nešto kasnije. A poznato je da je Milovan Đilas priznavao samo one “lijeve greške” koje mu se pripisuju - dok je bio na vlasti. Ostale ne.
Zaključimo.
Iz svega rečenog, još mnogo zaključaka bi se moglo izvući iz zlog ratnog “ljevičarenja” ili “desničarenja” u Crnoj Gori a koje autor iznosi.
Za razliku od knjige - a ne bježeći od pravnog suda istorije - danas je isključivo samokritička analiza svojih “lijevih grešnika” jedini lijek koji bi danas mogao crnogorsko društvo uputiti ka mentalnom i psihičkom ozdravljenju od trauma prošlosti. Ali i viška istorije koju imamo više nego što je potrebno i neophodno.
Istu samokritičku metodologiju mogu koristiti i desničari u svojim “desnim” greškama.
Nije ovo nikakav novum. Naprotiv. Iskustvo demokratskog i liberalnog svijeta jasno pokazuje da samo samokritika može da uputi crnogorsko društvo ka boljoj i normalnijoj budućnosti. Iskustvo fašističke Njemačke poslije Drugog sv. rata je primjer kako se brzo - za nekih 30-tak godina - i mi možemo novom, višom kulturom i prepoznavanja svojeg “lijevog” ili “desnog” ružnog lica stvoriti našeg “Vilija Branta”. I to stvarati najmanje jednog “Vilija Branta”. To je dug proces. Ali neophodan i ne smije se preskočiti, ako želimo biti dio uspješne pa i normalne ljudske civilizacije.
Svaka druga metodologija koja koristi gledanje protivnika “preko mušice” lako zapali novu vartu i dovede do krvarenja nezaraslih rana.
Stoga, naglasimo navod autora knjige g. Simonovića koji citira Mihaila Lalića u vezi lijevih i desnih grešaka kod nas da je - “u takvom sukobu na život i smrt, gdje su moranja s obije stane podigla ljude jedne na druge, probudila stasti, mržnje, predrasude, zlobe, pizme i gluposti - teško da je iko ostao bez krivice, ali i bez opravdanja neke vrste” (str.483)
Gens una Summus.
Bonus video:
