Čitati što su drugi pisali prije dvije hiljade godina i napisati da mogu drugi poslije nekoliko hiljada godina čitati, to je nauka koju um ljudski gotovo prevazilazi i moglo bi se reći da je onaj ko je nju izmislio bio više bog nego čovjek, misao je Vuka Stefanovića Karadžića na koju je Milorad Durutović podsjetio u uvodnoj riječi predavanja “Pismo kao osnov pismenosti - o ćirilici od Save Mrkalja do Vuka Stefanovića Karadžića” koje je doc. dr Jelena Gazdić održala u utorak veče u Narodnoj biblioteci “Radosav Ljumović” u Podgorici.
Durutović je podsjetio i da je osmog septembra širom svijeta obilježen Međunarodni dan pismenosti, te da se i ovo predavanje može tretirati kao jedan prilog tom svjetskom apelu da se afirmiše pismenost.
“A ona je danas, kao što znate, na tako visokom nivou da je i ova sala popunjena toliko koliko je popunjena. Nema potrebe da se dalje opismenjavamo”, dodao je ironično Durutović.
Gazdić objašnjava da se početak pismenosti vezuje za braću Ćirila i Metodija kao pismo glagoljica, te da je u bliskom periodu kada je stvorena glagoljica, stvorena i staroslovenska ćirilica, čiji je broj slova je varirao od 38 do 43 slova.
“Iz te staroslovenske ćirilice vremenom se stvorila ćirilica srpskoslovenskog jezika koju je od staroslovenske ćirilice dijelilo nekoliko slova. Broj slova srpskoslovenske ćirilice varirao je takođe od 38 do 43”, objasnila je ona i kazala da se početak srpskoslovenske ćirilice vezuje za slovo “đerv”.
Gazdić navodi da do 1810. godine i Save Mrkalja nije bilo nekih velikih reformi ćirilice, kao i da je sve bilo veoma komplikovano i konfuzno. U saglasju sa publikom zaključeno je da se o Savi Mrkalju nedovoljno govori, a niko se ne sjeća da se u školama zapravo spominje Sava Mrkalj.
“Nepravedno je u crnogorskom školstvu zapostavljen, ali ne i u lingvistici. Ali, naše školstvo ne nalazi za shodno da više pažnje posveti Savi Mrkalju, da vidimo da je on zaslužan što imamo danas jedno od najjednostavnijih pisama koje ljudi uopšte pišu”, primjećuje Gazdić.
Podsjetila je na njegovo “genijalno djelo” koje je napisao sa 27 godina “Salo debeloga jera libo azbukoprotres”.
“U 19. vijeku mi smo imali komplikovanu književno-jezičku situaciju. Imali smo, uslovno rečeno, četiri književna jezika, ali to su bila više četiri književno-jezička izraza (srpskoslovenski, ruskoslovenski, srpski narodni i slavenoserbski koji je bio mješavina svega toga). Zato je bila potrebna jezička reforma, jer se više nije znalo kako ko piše”, dodaje Gazdić.
Podsjetila je da je tu “situaciju” Vuk Stefanović Karadžić nazivao “pravilima babe Smiljane”.
“Sava je kazao da su azbuci bila potrebna samo jedinozvučna pismena (jednozvučna slova), što znači ono sto je kasnije Vuk usvojio “Jedno slovo - jedan glas”. Azbuku je napravio tako što je konačan spisak grafema bio 29 od kojih je 25 po principu jedinozvučnih, odnosno, jedno slovo - jedan glas, a imao je digrame za dž, đ, lj i nj”, objašnjava Gazdić.
Međutim, dodaju tokom predavanja, njegova reforma nije naišla na prijem kod crkve i on se povukao i zamonašio. Međutim, nije se ni tamo snašao, a postoji anegdota da je nasrnuo na svog učitelja crtanja koji mu je tražio da prevede krštenicu na latinski, zbog čega je završio u zatvoru, ispričali su.
Godine 1817. Mrkalj je napisao još jedno važno djelo “Palinodija libo odbrana debeloga jera”. Neki lingivsti to djelo vide kao njegovo iskupljenje, odnosno, da se odrekao reforme. Međutim, u drugoj polovini 20. i u 21. vijeku, lingvisti se ne slažu sa tim mišljenjem, zato što nigdje eksplicitno u palinodiji kad je čitamo to ne piše, ističe Gazdić.
“Sava Mrkalj je tragično završio sam ostavljen u siromaštvu u bolnici, prvo u Karlovačkoj bolnici, a zatim u duševnoj bolnici u Beču gdje je i preminuo 1833. godine. Važan je podatak da je on pred sam kraj života tražio od Vuka Stefanovića Karadžića da mu pošalje jednu knjigu i u pismu Vuku kaže “razumeva se, serbsku”. To isto može ići u prilog tvrdnji da Sava Mrkalj ipak nije odstupio od svoje azbuke, jer ako on 1833, nakon svih ovih turbulencija, ipak piše Vuku, a zna kakvu knjigu može dobiti od njega u tom periodu - sigurno ne neku na crkvenoslovenskoj ćirilici”, tvrdi Gazdić.
Ona zaključuje da Savu Mrkalja možemo posmatrati kao jednog velikog reformatora srpskog pisma, a Vuka Stefanovića Karadžića kao reformatora srpskog pravopisa.
“Njih dvojicu nikako ne treba konfrontirati. Ono što je Sava Mrkalj započeo to je Vuk dovršio konačnim rješenjima 1818. godine”, poručila je Gazdić.
Bonus video:
