Dodaćemo da, pored svega ostalog, psihologija postignuća zahtjeva pošten pristup svakom poslu što se takođe podrazumjeva i kad je u pitanju pisanje, recenziranje, objavljivanje, promovisanje i prikazivanje bilo koje knjige. Da li je to tako sa knjigom “Motivacija postignuća u organizacijama”? Nije bilo dosad. Nije, uprkos i tome što bi njena prilično atraktivna promocija na Filozofskom fakultetu povlačila da jeste.
No, da mi nastavimo s našim prikazom.
1/2. Pošto su, kako smo vidjeli pošli s pitanjem “Šta je MOP...?”, autori to pitanja odmah zaboravljaju te ni u prvom ni u drugom poglavlju (a drugo se bavi “društvenim i organizacionim uslovima koji situiraju motivaciju u organizacijama” što je i naslov) nikako da ga se sjete nego, umjesto toga, oni tu “situiraju” opšte fraze o motivacijama i organizacijama u kojima “toliko dugo nakon samoupravnog socijalizma preživljavaju egalitarne tendencije”, a da se nikako ne shvata koliko je “važno... problematizovati kvalitet rada menadžmenta za upravljanje ljudskim resursima”. Nije se uopšte teško složiti sa ovim autorima onda kad koriste ovakve opšte fraze kao i kad lamentiraju, na primjer, o tome što se “još uvjek kandidati za čelne organizacione rukovodioce selekcionišu više po političkoj podobnosti nego li po kompentencijama” te i o tome što je “sve veći broj samoproklamovanih lidera koji kad se ’ububreže’ (podvukao M.S. da bi autorima čestitao na izrazu) na tim pozicijama postaju univerzalna pamet i dominantan faktor kretanja društvene i organizacione kulture što nerijetko dovodi do demotivacije i nezadovoljstva zaposlenih sljedbenika”. Ili, pak, kad govore o “kriterijima... ličnih interesa, poslušnosti, prijateljskih i kumovskih linija”. Dobro, i sa time će se složiti svako, sem možda po koji prijatelj, kum ili rođak koji se, stručno rečeno, “ububrežio”. I šta onda, kad je sve to tako i kad, uostalom, skoro svako i zna da je sve to tako? Pravo je pitanje šta je onda potrebno da se učini i šta možemo da učinimo; psihologija postignuća ima odgovore s tim što se ona mora poznavati.
Pošto se ni u jednoj jedinoj riječi, sa izuzetkom jedne riječi u prvom naslovu, nijesu dotakli psihologije postignuća, kao dobro fundirane discipline, da bi MOP “situirali u organizacije” i, onda, eventualno formulisali psihološki problem naši autori, poput kakvih zagubljenih putnika-lutalica bez kompasa, odlaze na različite “adrese” i kucaju na različita vrata te tako i pišu, treće po redu, poglavlje:
3. ”Značaj motivacije postignuća posmatran u svijetlu relevantnih teorija” da bi se tu i upuštili u kakvo-takvo prikazivanje i razmatranje tri grupe od po nekoliko teorija koje, međutim, sa izuzetkom dvije od deset teorija iz treće grupe, mada napumpavaju retke i stranice, nisu uopšte relevantne za motivaciju postignuća koja, da to opet naglasimo, kao psihološki konstrukt, nije u knjizi uopšte ni definisana. No, u svakom slučaju, ovdje su: a) teorije o ljudskoj prirodi b) teorije o izboru zanimanja i c) teorije ličnosti - sve ove teorije autori, dakle, tretiraju kao relevantne za nešto o čemu nisu ništa rekli, nisu dosad, a neće ni do kraja knjige pa, razumije se, ni do kraja ovog poglavlja.
ad a) teorije o ljudskoj prirodi (pa tako i ove četiri u knjizi) teorije su najšireg obima, dok teorija postignuća nije takva nego je to teorija užeg obima te, kao što se iz iskustva i metateorije vrlo dobro zna, tražiti relevantnost jednih teorija za druge nije naročito produktivno i gotovo da je isprazna stvar, pogotovo što MOP ovdje nije ni u najmanjem stepenu objašnjen. Jedino što se u ovom kontekstu moglo učiniti, ali nije, bilo je da se ukaže na to da je, s obzirom da nije u pitanju urođena komponenta ljudske prirode, za MOP nužno da bude socijalizovan i da se, ako se već ide tim putem, još i ukaže na takve mikro-strukture kao što je porodica i takve super-strukture kao što su kultura i škola i da se, pri tome, ne frazira nego ukaže na konkretne varijable i faktore što djeluju u funkciji takve socijalizacije i da se, naravno, sve to potkrijepi empirijskim istraživanjima i dokazima. Ali, kažem, ništa slično tome nije u knjizi učinjeno.
ad b) kada se govori o izboru zanimanja, nikakve teorije o tome u kontekstu postignuća nijesu od naročite važnosti, jedinu važnost ima ovdje empirijski nalaz o tome kakva zanimanja biraju “visoki” u MOP-u, a kakva “niski” kao i objašnjenje zbog čega je to tako. Ali, opet, ni to nije učinjeno.
ad c) teorije ličnosti, njih preko deset, su “prikazane” u najkraćoj mogućoj formi i sa onom površnošću uz koju se ne može vidjeti da one ičemu služe pa, kao da je u pitanju kakav skraćen kurs za radoznale domaćice, čak ni to da postoji bilo kakva razlika između naučne i laičke psihologije. Uostalom, ove teorije (a tu su, kao njihovi autori, Frojd, Erikson, Levin, Olport, Maslov, Rodžers, Keli, From, Katel, Ajzenk...) bilo da se uzme svaka za sebe, bilo da se, kao ovdje i kao u kakvom dječijem crtežu, stave u juksta-poziciju, nemaju nikakvu relevantnost za psihologiju postignuća te im u ovoj knjizi, i da su one bolje prikazane, nije uopšte mjesto. Izuzetak su Rodžersova teorija samstva i Levinova teorija polja koja je u jednom od rukavaca psihologije postignuća dobila svoju, istina, pomoćnu funkciju (o tome: Atkinson, J. H.; Raynor, J. O.,: “Personality, Motivation, Achievement”). No, nema u ovoj knjizi niti takvog rukavca niti takve funkcije nego se, umjesto toga, uprošćen i prost prikaz teorije polja podržava jednim, isto tako, prostim crtežom kojim se hoće ilustrovati banalno tvrđenje da “ličnost” okružuje “psihološka okolina”, a ovu “fizički svijet”. I, dobro (iako ono nije baš tako izravno tačno), šta sa tim tvrđenjem dalje? Uzaludno je ovo pitanje pošto se sa teorijom polja, od datog tvrđenja/crteža, ne ide u ovoj knjizi ni malo i nikud dalje od toga nego da se ukaže kako bi “logično... bilo da organizacije daleko češće angažuju stručnjake (u prvom redu psihologe rada) koji znaju sagledavati prirodu uticaja... životnog odnosno radnog prostora na motivaciju zaposlenih”. Upravo tako, s tim što je, moram sa svoje strane da primjetim, teško zamisliti da se bilo kakav stručnjak može postati uz pomoć ovakvih knjiga.
Na svoj način je, ipak, zanimljivo do kojeg stepena su naši autori, kao profesionalni psiholozi, u stanju da banalizuju psihologiju i kao profesiju i kao nauku. Tako napr, uz amaterski prikaz humanističkih teorija, knjiga veli i ovo: “imamo li u vidu poruke ove dvije humanističke teorije Olportovu teoriju osobina i Maslovljevu teoriju potreba (a na ovom mjestu je bilo potrebno više računa voditi o padežima, prim M.S.), postavlja se problem liste osobina i potreba koje susrećemo u današnjim crnogorskim organizacijama: Najprije se postavlja pitanje koliko je širok krug zaposlenih dovoljno osposobljen za poslove koje obavlja, koliko često su zaposleni zadovoljni stvarima i pojavama u organizaciji, koji procenat se identifikuje sa svojim organizacijama, u kom smislu se doživljavaju sigurnim u profesiji, sa dovoljno samopoštovanja i slično. Slijede pitanja: “koliki broj zaposlenih danas sanja da ima pristojnu zaradu, da riješi stambeno pitanje, da obezbedi finansijska sredstva za školovanje djece, da rade u kolektivu gdje su međuljudski odnosi dobri, da rade poslove koji im donose potrebnu zaradu bez obzira što im ne pružaju profesionalni razvoj, i druga”. Evo, znači jedne, dosad sasvim nepoznate interpretacije humanističkih teorija ličnosti koja je, očigledno, i po svojoj formi i po svom značenju, identična sa nalogom, saopštenjem ili programom kakve sindikalne organizacije. Na sličan način su interpretirane i sve ostale prikazane teorije.
4. Slijedi nova “adresa” i, četvrto po redu, poglavlje ”Uloga socijalnih stavova i vrijednosti”, prilično lijepo napisano i u knjizi najbolje, mada i vrlo uopšteno, udžbeničko poglavlje, bez izlaganja o konkretnim stavovima čija bi se uloga sagledavala u datom kontekstu. No, kako ovdje kontekst nije nimalo ekspliciran takva je uopštenost i sasvim na svom mjestu tj. i ono je jedno od suvišnih poglavlja u ovom “teorijskom pristupu” mada je od drugih poglavlja manje suvišno. I, naravno: o MOP-u, opet ništa!
(Nastavak naredne subote)
Bonus video:
