Ujutro 24. septembra 1948. godine, nad zapadnom Crnom Gorom pojavilo se šest lovaca tipa “Supermarine spitfire” koji su u formaciji doletjeli daleko sa sjeverozapada.
Budući da je Jugoslovensko ratno vazduhoplovstvo (JRV) u to doba raspolagalo “spitfajerima”, niko od ljudi na tlu, vidjevši avione kakvima su letjeli jugoslovenski piloti, nije pridao preveliku pažnju činjenici da se šest takvih klipnih lovaca usmjerilo na slijetanje na aerodrom Kapino Polje kod Nikšića.
Za komandama borbenih aviona koji su ateritrali na nikšićki aerodrom, međutim, nisu bili Jugosloveni, već Jevreji – piloti nove države Izrael koja je, odlukom Savjeta bezbjednosti Ujedinjenih nacija, formirana u maju te godine, na dijelu teritorije dotadašnje britanske kolonije Palestine na Bliskom istoku.
Nova jevrejska država upravo je vodila i svoj prvi i najznačajniji - rat za nezavisnost, sukobljavajući se sa znatno nadmoćnijim i brojnijim oružanim snagama susjednih arapskih država, prevenstveno Egipta.
U borbi za goli opstanak, Izrael je u ljeto i jesen 1948. mogao računati samo na energiju i požrtvovanost velikog broja Jevereja iz svijeta koji su, zastrašeni i užasnuti holokaustom kojem su njihovi sunarodnici bili izloženi u Drugom svjetskom ratu, pohitali da se nastane u novoj državi ili su kao dobrovoljci, stupali u redove tek osnovanih izraelskih oružanih snaga.
Oni koji nisu bili fizički spremni za borbu, pomagali su na druge načine - novcem, poslovnim ili političkim vezama i nabavkom naoružanja i vojne opreme “ispod ruke” na raznim stranama i njegovim svojevrsnim švercovanjem u Izrael.
Radilo se to uprkos sankcijama i embargu na prodaju oružja jevrejskoj državi koje su joj nametnule velike strane sile, prvenstveno Velika Britanija, a država voljnih da im u tome pomognu i izlože se mogućem gnjevu moćnih zapadnih saveznika, ali i Sovjetskog Saveza što je u konfliktu na Bliksom istoku stao uz Arape, bilo je veoma malo.
Države koje su ipak odlučile da u najstrožoj tajnosti pomognu Izreal, bile su Čehoslovačka i tadašnja Federativna Narodna Republika Jugoslavija.
Čehoslovačka je Izraelcima prodala određenu količinu pješadijskog naoružanja i municije, a od maja 1948. počela im je tajno isporučivati i svoje borbene avione tipa avia S-199 (modifikovane verzije njemačkog lovca „messerschmitt Me-109 koji su se tokom Drugog svjetskog rata proizvodili u nekim češkim fabrikama).
Od kupljenih 25 primjeraka, u Izrael su razmontirana i zapakovana u sanduke, brodskim transportom isporučena 22 aviona ovog tipa, kao zametak onoga što će uskoro postati novo Ratno Vazduhoplovstvo Izraela (IAF).
IAF-u su, međutim, pod hitno trebali dodatni i moćniji borbeni avioni sposobni da se suprotstave egipatskim vazduhoplovima, kao i da iz vazduha napadaju egipatske pješadijske i mehanizovane jedinice na zemlji, što je bio jedini način da se nadmoćniji protivnik zaustavi i spriječi da bukvalno ne pregazi novu jevrejsku državu.
Rješenje je opet nađeno u Češkoj čija je Vlada u najvećoj tajnosti, pristala da Izraelu proda ukupno 61 lovca tipa „Supermarine Spitfire Mk-9“, po cijeni od 23.000 dolara po komadu.
Iako više nije bio u “cvijetu mladosti”, jer su ga u međuvremenu nadjačali mnogi od njega kasnije razvijeni borbeni avioni obiju zaraćenih strana u Drugom svjetskom ratu, čuveni britanski lovac “spitfajer” ovjenčan slavom brojnih vazdušnih pobjeda tokom globalnog sukoba, i dalje je bio respektabilna borbena mašina. Mnogi dobrovoljci što su u IAF tada stupali kao piloti i mehaničari iz SAD, Velike Britanije, Kanade, Južne Afrije, Australije, Poljske, Češke i brojnih drugih država svijeta, imali su iskustvo na tom tipu aviona, leteći ili opslužujući „spitfajere“ tokom Drugog svjetskog rata.
Pojavio se, međutim, veliki problem kako brzo i efikasno prebaciti toliki broj aviona do Izreala kojemu su oni bili očajnički i hitno potrebni. I tu u priču ulazi Jugoslavija - njen lider Josip Broz Tito, pod uticajem nekolicine svojih saboraca - Jevreja iz NOVJ, sada visoko pozicioniranih u vrhu jugoslovenskih oružanih snaga, kao i zbog odličnih odnosa partizanskog pokreta što je pomagao jevrejskim zajednicama u Jugoslaviji tokom njemačke okupacije, odlučuje da u tajnosti, FNRJ pomogne Izraelu.
Jugoslovenska Vlada naređuje da se Izraelu, radi prebacivanja novonabavljenih “spitfajera” od Čehoslovačke do Bliskog istoka, na raspolaganje stavi tada neaktivni, nekadašnji aerodrom Kraljevskog vazduhoplovstva Jugoslavije, Kapino Polje kod Nikšića. Aerodrom je bio namijenjen da se na njemu obavi međuslijetanje i dopuna gorivom, kao i eventualno popravke na avionima koje su iz Čehoslovačke za Izrael prelijetali jevrejski piloti.
Kompletna operacija organizovana je u najstrožoj tajnosti - jugoslovenska vojska i Agencija za državnu bezbjednost UDBA su aerodrom Kapino Polje stavili pod svojevrsni karantin, ne dozvoljavajući lokalnom stanovništvu ni bilo kome ko nije imao specijalno ovlašćenje, da se primakne toj bazi.
Izraelci sa svoje strane, izdali su vrlo precizna uputstva svom osoblju da nikako ne napuštaju barake koje su im bile na raspolaganju na Kapinom Polju, ne kontaktiraju sa lokalcima, kao i kako da postupe ako se tokom tajnog preleta aviona za Izrael, budu morali prinudno spustiti ili iskočiti iz aviona nad teritorijama Albanije i Grčke.
Njihovo osoblje nije smjelo imati nikakve lične stvari kod sebe, već samo propisnu izraelsku unformu praznih džepova. Zabranjeno im je bilo čak da imaju češke ili jugoslovenske cigarete jer bi i to u određenim okolnostima, kod drugih tada im nenaklonjenih država, moglo ukazati gdje su bili i što su i sa kime radili.
Za tu priliku, Nikšić je u izraelsko-jugoslovenskoj komunikaciji dobio šifrovano ime “Alabama”, a čitava operacija koja je započeta u septmebru 1948., nazvana je “Velvetta”.
Na čelu Izrelaca u “Yoramu”, kako je bio šifrovani naziv aerodroma Kapino Polje, bio je bivši pilot i oficir britanskog RAF-a Gideon Šokat.
Izrealci su se dogovorili sa Jugoslovenima da Vladi u Beogradu plaćaju po 200 dolara za svaku tonu avio-tereta koju prevezu preko aerodroma Kapino Polje.
Dva i po sata nakon što su poletjeli sa češkog aerodroma Kunice, šest „spitfajera“ bez ikakvih oznaka, kojima su upravljali piloti Sem Pomerans, Mordekaj Alon, Boris Senior, Naftali Blau, Džek Koen i Sid Koen, našli su se 24. septembra 1948. iznad Nikšića i krenuli na slijetanje u “Yoram”.
Avion kojim je upravljao Blau, međutim, nije mogao da spusti stajni trap, pa je na travnatu pistu Kapinog Polja sletio uvučenih točkova - “na trbuh”, pri čemu je taj aparat znatno oštećen, ali pilot nije povrijeđen.
Preostalih pet “spitfajera” sklonjeno je u blizinu jednog šumarka na kraju aerodroma gdje su avioni odmah pokriveni maskirnim mrežama. Narednog jutra na Kapino Polje aterirao je veliki transportni avion IAF-a tipa “dougals C-54 skymaster”, takođe bez oznaka, sa šestočlanom posadom – pilotima Morisom Kaufmanom i Džulijanom Svingom, navigatorima Sirilom Stajnbergom i Leonardom Levinom, radiotelegrafistom Edijem Činskim i mehaničarem Joleom Šalom. Oni su doletjeli direktno iz Izraela sa zadatkom da u Nikšiću u avion ukrcaju sav višak opreme iz “spitfajera” – radio-stanice, oklopne zaštitne ploče pilota, boce za kiseonik, naoružanje... Sa lovaca je to sve skinuto još u Čehoslovačkoj, kako bi se oni što više olakšali i pripremili za ugradnju dodatnih trupnih i podvjesnih tankova za gorivo. Tako je spitfajerima povećan domet zato što je trebalo da u vazduhu provedu najmanje pet sati i “iz cuga” prelete preko 2.250 kilometara koliko je Nikšić dijelilo od Izraela...
U trupove aviona ugrađeni su dopunski rezervoari od po 79 galona, podvjesni britanski rezervoari od 90 galona okačeni su pod trupove, a po dva rezervoara iz njemačkih zaliha od po 300 litara, postavljeni su ispod krila svakog aviona. Demontirana oprema i naoružanje koji su u Nikšić iz Češkoslovačke dopremljeni malim izraelskim transportnim avionom tipa “C-64 norseman”, u “Yoramu” je ukrcana u veliki transportni “daglas skajmster” koji je trebalo da prati “spitfajere” na letu do Izreala i njihovim posadama pomaže u navigaciji.
Budući da su radio-stanice skinute sa aviona, piloti su za međusobnu komunikaciju tokom leta, dobili po prenosni voki-toki uređaj kratkog dometa.
Ujutru 27. septembra 1948. pet “spitfajera” koji su u međuvremenu dobili izraelske oznake, u pratnji “skajmastera” uzletjelo je sa Kapinog Polja i uputilo se jugoistočno prema Izraelu. Iznad Grčke jevrejski piloti morali su da zaobilaze olujne oblake i nevrijeme koje im se ispriječilo na planiranoj trasi leta, a nakon tri i po sata provredena u vazduhu, kad su bili u blizini grčkog ostrva Rodos, dva od “spitfajera” prijavili su da imaju problema sa dotokom goriva iz dodatnih tankova. Stoga su avioni kojima su pilotirali Alon i Senior morali da prinudno slete na Rodos. Sumnjičavi Grci nisu prihvatili njihovo objašnjenje da su letjeli u dalekometnoj patroli iz Izraela i da su ostali bez goriva, već su dvojicu jevrejskih pilota strpali u zatvor i podvrgli višesatnom ispitovanju, ali Izraelci nisu odali na kakvoj su zapravo misiji bili.
Za to vrijeme njihove kolege u preostala tri “spitfajera” praćena “skajmasterom” doletjeli su do cilja i preletjevši lučki grad Haifa, ubrzo su aterirali na vojni aerodrome u gradiću Ramat David u sjevernom Izraelu.
Njihovo epsko putovanje iz Nikšića trajalo je šest sati i 45 minuta, i ostalo je zabilježeno kao do najduži let koji je ikada izveden “spitfajerom”.
Prva tri borbeno sposobna “spitfajera” IAF-a koja su stigla iz Jugoslavije, već 15. oktobra uključena su u borbena dejstva protiv Egipćana iznad pustinje Negev i polustrva Sinaj.
Dva aviona koja su ostala na Rodosu, Grci su zaplijenili i jednog od njih Izraelu su vratili tek decembra 1950. Nakon intervencije izraelske Vlade, Grci su pilote Alona i Seniora iz zatvora pustili 6. oktobra i oni su se već šest dana kasnije našli u domovini. Mordekai Modi Alon, prvi komandant 101. lovačkog skvadrona – prve jedinice IAF-a i čovjek koji je 3. juna 1948, oborivši dva egipatska aviona tipa “daglas C-47 daakota” nad Tel Aviviom, postigao prvu pobjedu nad neprijateljem u istoriji IAF-a, stradao je međutim, samo četiri dana nakon što se iz Nikšića, odnosno sa Rodosa, vratio u domovinu - 16. oktobra 1948. “avia S-199” kojom je Alon pilotirao, nakon napada na egipatske snage kod Isduda, srušila se zbog mehaničkog kvara, a Alon je poginuo.
Posao prebacivanja “spitfajera” iz Češke za Izrael preko Nikšiča nastavljen je u decembru 1948. godine, nakon što su Izraelci Jugoslovenima uplatili 600.000 dolara za troškove prve grupe i predujam za drugu.
U međuvremenu je na Bliski istok u jednom transportnom avionu tipa “curtiss C-46 comando” prebačen i oštećeni “spitfajer” iz prve grupe koji je razbijen prilikom slijetanja na Kapino Polje sa neizvučenio stajnim trapom.
Deset raskopljenih “spitjafera” je iz Češke u sanducima vozom prebačeno do jugoslovenskih luka, a potom brodom u Izrael.
Druga grupa od šest za let spremnih “spitfajera” iz Kunica je za Nikšić krenula 18. decembra u operaciji nazvanoj “Velvetta 2”.
Interesantno je da su tada izraelski “spitfajeri” već u Čeholsovačkoj dobili lažne jugoslovenske rondele sa petokrakom – oznake JRV, da bi po dolasku u Nikšić, one bile zamijenjene rondelom IAF-a sa Davidovom zvijezdom.
Tokom preleta druge grupe zbog lošeg vremena, avion kojim je upravljao Sem Pomerans udario je u planinu negdje u zaleđu Dalmacije, a pilot je poginuo. “Spitfajer” kojim je na tom letu upravljao Bil Pomenanz, zbog kvara prinudno je sletio negdje u hercegovačkim brdima, ali se na tom primjeru vidjela vrhunska uigranost jugoslovenske UDBA- e koja je nadgledala ovu tajnu operaciju.
Mještani koji su vidjeli prinudno slijetanje aviona su o tome obavijestili miliciju, koja je stupila u kontakt sa UDBA, a ovi sa vojnim vazduhoplovstvom u Mostaru. Sve upotrebljivo iz slupanog aviona jugoslovenski organi su predali Izraelcima. U svom izvještaju jevrejski pilot je ostavio sugestiju za druge izraelske avijatičare, ako bi se našli u istoj situaciji: “Uvijek budite u dodiru sa UDBA. Ne pominjite Izrael, niti govorite o bilo čemu, samo pitajte za tajnu policiju”.
Preostala četiri aviona iz te grupe, iako su i sami povremeno gubili orijentaciju u gustim oblacima, u Nikšić su sretno stigla nakon leta dugog 3 sata i 40 minuta. Dvadesetog decembra, iz Češke je na “Yoram” doletjelo je još šest “spitfajera”. Sa Kapinog Polja su potom 4 “spitfajera” proslijedili za Izraeal 23. decembra u pratnji transporznog aviona C-46. Druga grupa od šest aviona sa istom pratnjom iz Crne Gore odletjela je tri dana kasnije, a putovanje do Izraela trajalo je 5 sati i 20 minuta.
Dva izraelska transportera su 29. decembra odletjela za Nikšić, odakle su sljedećeg dana dopremili dva neispravna „spitfajera“ u rasklopljenom stanju.
Konačno, 31. decembra jedan „comando“ je odletio da pokupi posadu tajne izraelske baze „Yoram“ na Kapinom Polju. Grupa je 5. januara 1949. godine bezbjedno sletela u Izrael čime je supertajna operacija “Velvetta” bila okončana.
Ukupno je na ovaj način preko Kapinog Polja u jesen i ranu zimu 1948. prebačeno 15 “spitfajera” koji su značajno doprinijeli da IAF u najtežim trenucima izraelskog rata za nezavisnost, izvojeva pobjedu nad Arapima i osigura preživljavanje jevrejske države.
Budući da je odlučan trenutak rata već prošao, sljedeći transporti aviona aviona, motora i rezervnih djelova iz Čehoslovačke vršeni su daleko sigurnijim putem - željeznicom, jer je pobjeda izvojevana na Sinaju Izraelcima, donijela prijeko potrebno vrijeme i predah. Ove pošiljke su imale su zvaničnu oznaku “otpadno gvožđe u komadu” i išle su preko Mađarske do luka Split ili Rijeka odakle su jugoslovensim brodovima otpremane za Izrael. Rat za nezavisnot Izraela završio se 7. januara 1949. pobjedom Jevreja nad moćnijim Arapima, izvojevanom prvenstveno, hrabrošću jevrejskih pilota i agresivnom taktikom upotrebe malih i teško nabavljenih snaga izraelske borbene avijacije. U stvaranju IAF-a, koji je narednih decenija u mnogim ratovima što su uslijedili na Bliskom istoku stekao ugled jednog od najboljih i najopasnijih ratnih vazduhoplovstava na svijetu, u jesen 1948., daleko od očiju javnosti, veliku ulogu imao je i crnogorski aerodrom Kapino Polje kod Nikšića.
Tek posljednjih godina se u izraelskoj i dijelu vazduhoplovne javnosti na području bivše Jugoslavije digao veo tajnosti sa dokumenata koji su pratili “Yoram” i operaciju “Velvetta” prije sedam decenija.
Na nju pored ostaloga, uspomenu čuva jedan od aviona koji su iz Nikšića 23. decembra 1948. odletjeli u Izrael – “spitfajer” sa evidencijskim brojme 2011, koji je danas dio postavke Muzeja IAF-a. Iz Nikšića letio i čuveni general Mordekaj Hod
Među učesnicima operacije “Velvetta” bio je i jedan od, kasnije se pokazalo, najboljih izraelskih vazduhoplovnih stratega - budući general major Mordekaj Hod.
On je, pored ostaloga, kao sedmi po redu vrhovni komandant IAF-a, 1973. u vrlo smjeloj operaciji “Focus”, tokom tzv. Šestodenvnog rata, munjevitim udarom po neprijateljskim aerodromima, bukvalno uništio na zemlji najveći dio protivničkih ratnih vazduhoplovstava Egipta, Sirije i Iraka. Hod je zajedno sa izrealskom tajnom službom Mossad, uspio da 1966. u Izrael prebaci i zaplijeni tada najmoderniji sovjetski brobeni avion tipa “MiG-21” koji je bio u naoružanju vojske Iraka.
Bio je i veliki zagovornik razvoja izraelske vazduhoplovne industije i na njegovu inicijativu je početkom sedamdesetih proizveden prvi moderni izraleski mlazni borbeni avion – “IAI Kfir”. Jedan o pilota koji su u jesen 1948. tajno letjeli iz Nikšića, general-major Mordekaj Hod nakon okončanja vojničke karijere postao je predsjednik izraelskog nacionalnog avioprevoznika El Al, a kasnije i predsjednik glavog proizvođača vazduhoplovne i svemirske tehnologije u toj državi, korporacije Israel Aircraft Industries. Hod je preminuo 2003. godine, u 76-oj godini života.
Bonus video:
