Trg, javno mjesto, prostor trgovine ili pijaca, u svakoj istorijskoj urbanoj matrici je mjesto višeznačne važnosti. Razmjena proizvoda, informacija, ideja, umijeća... I to traje barem 12.000 godina. Matrica se obnavlja prema istorijskim periodima i tehnološkim mogućnostima, prema saobraćajnim prilikama i političkim okolnostima. Ali, traje. U Crnoj Gori je u svim gradovima i varošicama još uvijek sačuvan pazarni dan. Sada već pretežno kao urbanološko-etnološki artefakt. Sve manjeg socijalnog, ekonomskog i kulturnog značaja. I skoro po pravilu, gradske vlasti kao da čine sve da se ubrza nestajanje pazarnog dana, odnosno pijace.
Dobro je što se u poslednjih pet-šest godina pazarni dan aktivira kroz turističke programe. U nekoliko gradova u Crnoj Gori očuvano je sjećanje na ranije socioekonomske prilike tih sredina, u vidu dva pazarna dana u sedmici. Pljevlja (ponedjeljak, petak), Podgorica (ponedjeljak, četvrtak), Ulcinj (utorak, petak)... Tek na osnovu ozbiljnog kulturološkog i urbanološkog istraživanja pazarnog dana kao kompleksnog fenomena, doći ćemo do brojnih oblika aktivacije prostora, proizvodnje i interesovanja ljudi. Ukratko, moguće je savremenim pristupom pazarnom danu pokrenuti razne vidove socijalnog preduzetništva.
U modernoj istoriji države Crne Gore, odluka o osnivanju pazara na Ćeranića Glavici, umjesto da to bude „pod spuški grad“, donesena šezdesetih godina XIX vijeka, prethodila je izradi prvog urbanističkog plana. U vrijeme izrade, 1869. godine, urbanistički plan Danilovgrada bio je savremeni i avangardni potez u maloj siromašnoj Knjaževini. Izborom mjesta pazara inicirano je osnivanje grada.
Boraveći u Ženevi petnaest dana, prije više od petnaest godina, uradila sam nekoliko manjih urbanoloških i urbanističkih istraživanja. Jedno na temu pazarnog dana. Ženeva je tradicionalno bila grad zanatljija. Postoji i muzej zanata. Pazarni dan je bio srijeda, kada su cijele porodice izlazile na pijacu sa svojim proizvodima. Tako je ostala tradicija da škole srijedom ne rade. Taj se običaj zadržao do kraja osamdesetih. I sada se srijedom aktivira prostor gdje su nekada tradicionalno bile pijace. Recimo, svake srijede od 8 - 12h se zatvara jedan dio Bulevara Helvecija, zbog pijace. Dolaze ljudi sa proizvodima sa svojih imanja, mahom se izlaže u prilagođenim kombi vozilima, ali i na tezgama. Povrće organske proizvodnje, sirevi, suhomesnati proizvodi, med, gljive. Cijene su više, znatno, od onih u dobro snabdjevenim samoposlugama. I sve se proda.
Prisjećam se pijačnog dana u Bijelom Polju, krajem pedesetih, kada bi me majka povela. Subota je bila pazarni, ali istovremeno i jedini dan u sedmici kada su se neke namirnice uopšte mogle nabaviti.
Marvena, stočna, pijaca je bila odvojena. Ipak, živina, skoro isključivo kokoši, prodavala se na zelenoj pijaci. Mjesto pijace je bilo dobro odabrano, danas je to jedan mali trg okružen lokalima i poslovnim prostorom, uz Ulicu Ž. Žižića. Krajem sedamdesetih je napravljen novi objekat za pijacu, uz autobusku stanicu, na desnoj obali rijeke Lješnice. Urbanistički nespretno riješen položaj nove pijace, ipak se održao, zahvaljujući neposrednoj blizini centra.
Period od početka do kraja devedesetih donio je ponovno aktiviranje pijace, pretežno zbog teških prilika usljed ekonomske blokade i raspada države i ekonomije SFRJ. Godinama je na tzv. „zelenoj pijaci“ bilo više tehničke robe, tekstila, kozmetike i sl. nego povrća i voća. Tako je bilo i na bjelopoljskoj pijaci, kao i u svim crnogorskim gradovima. Inače, svuda u svijetu pijaca je i barometar privrede i standarda, što je kod nas u teškim devedesetim bilo tako očigledno.
Bjelopoljska pijaca se rekonstruiše već skoro dvije godine. Za to vrijeme je, potpuno neznalački, odabrano mjesto privremene lokacije. Pored stadiona u Nikoljcu. Kao da su gradske vlasti odlučile da otežaju svima. I građanima koji donose iz okoline svoje proizvode i onima iz grada što kupuju i vozačima koji tuda prolaze. Ograđeni je prostor, sa nešto tezgi, suviše skučen, te se roba izlaže i prodaje uz ulicu koja, pored Lima, ide obodom naselja Nikoljac. Trotoara nema - svi su učesnici izmaltretirani ovakvom situacijom. Evidentna je neosjetljivost, možda bahatost, gradske uprave prema važnosti prostora pijace i pazarnom danu uopšte. Naravno da je sve moglo da bude i privremeno bolje riješeno, ali, slučajno ili ne, Bijelo Polje treći po veličini grad u Crnoj Gori - nema urbanistu u resornom organu uprave.
Važna pitanja za grad, a mjesta pijaca, pa i privremena, svakako spadaju u takva, ne razmatraju se urbanistički, urbanološki, kulturološki. Bijelo Polje je jedan od brojnih sličnih slučajeva na prostoru Crne Gore. Treba ponovo naglasiti: samo na osnovu ozbiljnog kulturološkog i urbanološkog istraživanja pazarnog dana kao kompleksnog fenomena, doći ćemo do brojnih oblika aktivacije prostora, proizvodnje i interesovanja ljudi. Ukratko, moguće je pokrenuti razne vidove socijalnog preduzetništva i istovremeno stvoriti prostornu koheziju i aktivirati urbanistički, proizvodni i kulturni potencijal gradskih prostora.
Resorno ministarrstvo ima naziv Ministarstvo održivog razvoja i turizma. Ironično u kontekstu ove teme.
Autorka je vanredna profesorica u penziji na Građevinskom fakultetu UCG i poslanica u Skupštini Crne Gore
Bonus video:
