Radim kao ekonomista u Evropskoj banci za obnovu i razvoj (EBRD) sa sjedištem u Londonu, gdje moj posao podrazumijeva analizu ekonomskih i strukturnih reformi, kao i rad na njihovom oblikovanju i implementaciji. Prije pridruživanja EBRD-u, a neposredno nakon zavrsetka magistarskih studija na Oxfordu, radio sam u Deutsche banci u Frankfurtu, u timu za analizu rizika u zemljama u razvoju. Život i rad u Velikoj Britaniji i Njemačkoj pomogao mi je da vidim ono što sam već znao - značaj dobrog upravljanja na ekonomski razvoj zemlje i kvalitet života pojedinca. Ove dvije zemlje imaju različite modele kapitalizma, Britanija tzv. slobodno-tržišni, a Njemačka socijalno-tržišni. Međutim, zajednički imenitelj za oba je dobro upravljanje, kao temelj bilo kog oblika tržišne ekonomije.
Dobro upravljanje se odnosi na kvalitet institucija i procesa u jednom društvu. Uprkos tome što su neki pozitivni koraci napravljeni posljednjih godina, može se slobodno reći da Crna Gora još uvijek pati od deficita dobrog upravljanja.
Prema često citiranom indeksu Svjetske banke o dobrom upravljanju (World Bank Worldwide Governance Indicators), Crna Gora zaostaje za svim zemljama članicama Evropske unije. Pod dobrim upravljanjem Svjetska banka podrazumijeva šest kvaliteta: vladavinu prava, slobodu od korupcije, učinkovitost vlade, političku stabilnost, nezavisan regulatorni ambijent i slobodu izražavanja. Deficit dobrog upravljanja u Crnoj Gori potvrđuje i EBRD-ijev indikator koji mjeri progres zemlje u oblasti ekonomske tranzicije od centralno-planske privrede ka tržišnoj ekonomiji.
Zašto je dobro upravljanje važno? Ono je presudan faktor potreban za održivi ekonomski rast. Prije svega - dobro upravljanje povećava obim i povrat od investicija u fizički kapital. Vladavina prava - po kojoj se svi članovi društva (uključujući i one u vladajućoj strukturi) smatraju jednako podložnim javno objavljenim pravnim kodeksima (definicija Oxfordskog rječnika) - preduslov je za stvaranje ugovornih odnosa među članovima društva - a ovo preduslov za investiranje. Takođe, sistem koji počiva na dobrom upravljanju minimizuje neproduktivne izdatke za korupciju, i istovremeno povećava povrat od investicija. Obimnije i produktivnije investicije znače veći ekonomski rast, a ovaj veću zaposlenost, plate i budžetske prihode potrebne za finansiranje javnih dobara - poput boljeg obrazovanja, zdravstva, puteva... - što u krajnjem poboljšava kvalitet života.
Pored gore objašnjenog “dohodovnog” učinka na kvalitet života, dobro upravljanje takođe direktno utiče na poboljšanje zadovoljstva pojedinaca životom, a prije svega kroz povećanje “osjećaja pravde” u društvu. Ovo je usko povezano sa postojanjem jednakosti u šansama među pojedincima u društvu, koje je, nažalost, percipirano da je na niskom nivou danas u Crnoj Gori. Na primjer, prema istraživanju koje je EBRD sprovela zajedno sa Svjetskom bankom, više od 25 procenata stanovnistva u Crnoj Gori smatra da su političke veze najvažniji faktor za uspjeh u životu, daleko važniji od uloženog truda ili vještina. Poređenja radi, u Njemačkoj samo 3 procenata stanovništva misli isto.
Dobro upravljanje, kroz oba gore navedena mehanizma, dohodovnog i osjećaja pravde, u velikoj mjeri smanjuje vjerojatnoću da ljudi emigriraju, što pozitivno utiče na održavanje ljudskog kapitala u zemlji; ovo u krajnjem dodatno pospješuje ekonomski razvoj. Takođe, sistem koji počiva na dobrom upravljanju - vrjednuje slobodu izražavanja (a time i različitost mišljenja), pa shodno tome optimalno raspoređuje poslove prema onima koji ih najviše zaslužuju u odnosu na svoje obrazovne i radne kvalitete. Na ovaj način dobro upravljanje podrazumijeva i pametnije upravljanje.
Najbolje ocijenjena kategorija dobrog upravljanja u Crnoj Gori je kvalitet regulatornog ambijenta. Ovo je istovremeno i kategorija koja je doživjela najveći napredak od 2006. godine, od kada je i počelo rangiranje Crne Gore na međunarodnoj listi dobrog upravljanja. Proces pristupanja EU, tj. proces pregovaranja za članstvo (otvoren 2012.) je najzaslužniji za poboljšanje regulatornog ambijenta kroz usklađivanje nacionalne regulative sa onom u EU. Ovo je najbolji primjer da je proces pristupanja EU zapravo mehanizam unapređenja dobrog upravljanja. Sloboda od korupcije i vladavina prava su najslabije ocijenjene karike u sistemu upravljanja u Crnoj Gori, te stoga tempo pregovora o članstvu u EU najvise zavisi od napretka upravo u ove dvije oblasti.
Pored dinamike pridruživanja EU, još važnije je da je nedovoljno dobro upravljanje ključno „usko grlo“ na daljem putu ekonomskog razvoja i poboljšanja kvaliteta života u Crnoj Gori. Kako se ekonomije razvijaju, potreba za dobrim upravljanjem postaje veća ili drugim riječima deficit dobrog upravljanja postaje sve problematičniji. Standard života u Crnoj Gori je na polovini prosjeka u EU, a samo na jednoj četvrtini u odnosu na najbogatije zemlje Zapadne Evrope, poput Njemačke i Engleske. EBRD studija iz 2018. godine (The Western Balkans in Transition: diagnosing the constraints on the path to a sustainable market economy), u čijoj sam izradi i sam učestvovao, pokazuje da su potrebne decenije da Crna Gora dostigne tek prosječni životni standard u EU.
Međutim, ta studija pokazuje i da u slučaju intenziviranja strukturnih reformi, koje podrazumijevaju oblikovanje adekvatnog institucionalnong okvira za privrednu aktivnost u okviru tržišne ekonomije, a od kojih su najvažnije one u oblasti dobrog upravljanja, evropski životni standard može biti dostignut mnogo ranije. Neka istraživanja u ovoj oblasti govore o tzv. dividendi od dobrog upravljanja na nivou od oko 1,5 procenata dodatnog ekonomskog rasta na godišnjem nivou. U ovom kontekstu - važno je da Crna Gora jos snažnije prigrli proces pristupanja EU kao dodatni vjetar u leđa u zatvaranju svog deficita dobrog upravljanja, a sve u cilju bržeg dostizanja boljeg kvaliteta života za svoje građane.
Napomena: Ovdje izraženi stavovi su stavovi autora, a ne nužno i EBRD-a (Evropski puls/media.cgo-cce.org)
Bonus video:
