Sve, dakle, što vam reku da držite,/ držite i tvorite; ali što oni čine ne činite;/ jer govore a ne čine (Jevanđelje po Mateju 23.3)
U crnogorskoj javnosti, u oblasti poljoprivrednog i ruralnog razvoja sada figuriraju dva posve različita koncepta (Strategije).
Koncepcijski sunovrat
Agrarna vlast tvrdi, da je sadašnja agrarna politika (Strategija) dobra i na tom putu imaju podršku zvaničnika iz Evropske unije. U svojoj tvrdnji zagovornici pomenutog koncepta gube iz vida (ili zaobilaze) činjenice koje se odnose na trodecenijske ekonomske i razvojne rezultate u pomenutoj oblasti, upoređene recimo sa onim sa čime smo raspolagali 1989.
O argumentima za prethodne tvrdnje, najbolje govore činjenice: koncept centralističkog upravljanja agrarnom produkcijom u Crnoj Gori pokazao se katastrofalnim, pri čemu je svako drugačije mišljenje i inicijativa smatrana za jeres i nepoželjno i, naravno, kao takva je odbacivana; niskom stepenu korišćenja poljoprivrednog zemljišta - 6 odsto (2022); padu proizvodnje hrane u odnosu na uporednu 1989. godinu za više od 50 odsto (ovdje je riječ o stručnoj procjeni, jer zvaničnih podataka nema); padu stočnog fonda kao mjerilu uspješnosti razvoja poljoprivredne proizvodnje u jednoj državi, više od 50 odsto; niskoj produktivnosti rada koja zaostaje za zemljama razvijene Evrope takođe više od 50 odsto; krupnim pravnim i investicionim promašajima (zemljišna i investiciona politika mljekarska i druge prehrambene industrije i dr.); svođenje višegodišnjih uspješnih kompanija (nekada privrednog ponosa Crne Gore) na prosjački štap (“13 jul” Plantaže); visoka zavisnosti Crne Gore od uvoza hrane sa strane, za koju država izdvaja preko 600 miliona eura godišnje (2022); padu izvoznih mogućnosti na sektoru prehrambene produkcije takođe za 50 odsto; nedostatku institucija agrarnog sistema kao krupnog tekućeg i razvojnog pitanja u agrarnom sistemu Crne Gore i dr.
Naspram istaknutog, Crna Gora raspolaže sa nemjerljivo visokim prirodnim i tržišnim potencijalom - 255.000 hektara poljoprivrednog zemljišta i otvorenim tržištem (lokalno, regionalno i Evropsko) za trgovinu poljoprivredno prehrambenim proizvodima.
Druga struja, čiji glas u uspostavljenim višedecenijskm odnosima, ne može da dođe do izražaja, izuzev tvrdnje da je višedecenijski agrarni koncept Crne Gore (Strategija) veoma loš, te ga kao takvog bezuslovno treba mijenjati.
Tim povodom, valja podsjetiti da je sadašnji agrarni sistem (Strategija) nastao ranih 90-ih godina prošlog vijeka, kada je inaugurisan koncept neoliberalne tržišne ekonomije, koji smatra da d r ž a v u treba protjerati i onemogućiti prisustvo tržišnim zbivanjima u privredi i njenoj ekonomiji. Preciznije, teoretičari neoliberalnog koncepta permanentno tvrde da će moćna tržišna ruka pospremiti sve i riješiti sve probleme na zadovoljstvo svih. Nažalost, to se nije desilo!
Ovdje nije riječ o generalnoj negaciji neoliberalnog tržišnog koncepta, već o činjenici da je Crna Gora u poljoprivredi i ruralnom razvoju u datim okolnostima imala pogrešan - neselektivan pristup, što se u crnogorskim poljoprivrednim i seoskim prilikama pokazao katastrofalnim.
Posljedično, crnogorsko agrarno biće danas više liči na birokratsko biće, nego na društvo iskrenih namjera da se probudi i oživi evropski princip i ideje.
Moguće projekcije
Crna Gora posjeduje prirodne i tržišne uslove da godišnji rast proizvodnje hrane može biti najmanje 5 do 7 odsto, sa težnjom da taj rast bude i cijelih 10 odsto. Takođe postoje dobri tržišni uslovi da se sadašnja stopa rasta izvoza hrane udvostruči - sa 15 na 30 odsto.
Dugoročno posmatrano, Crna Gora može da proizvede dovoljno hrane za ishranu svog stanovništva i turista, i za izvoz - najmanje 30 0dsto.
Na listi pretpostavki za ostvarivanje pomenutih ciljeva, prioritetnu poziciju zauzima znanje i valjani projekti razvoja, pa tek onda finansijski kapital.
Kada je riječ o podsticajima države razvoju poljoprivredne proizvodnje, bilo bi neophodno sadašnji procenat podrške države razvoju privredne grane o kojoj je riječ povećati sa sadašnjih 1,0 odsto, na 3,0 ili 3,5 procenata, računato na visinu godišnjeg nacionalnog budžeta Crne Gore, odnosno brojke koju danas koriste države regiona.
Jedino sa istaknutim pristupima, Crna Gora može obezbijediti ekonomsku i socijalnu stabilnost na duži rok sa jedne strane, a sa druge, napraviti krupan iskorak u pravcu pridruživanja Crne Gore ekonomski razvijenim zemljama Evrope.
Decentralizacija upravljanja agrarnim sistemom u Crnoj Gori, jedan je od krupnih problema na putu izgradnje stabilnog i održivog agrarnog sistema, i očuvanja kako nacionalnih resursa, tako i crnogorskih agrarnih subjekata;
Nadalje, valja podsjetiti da bi se predloženim mjerama po prvi put u Crnoj Gori inaugurisao princip koji uvažava prirodne i tržišnu specifičnost crnogorskog agrarnog prostora, zbog čega državna agrarna politika treba trajno da uspostavi zakonomjernost i poštovanje regionalnih (zemljišnih i klimatskih) specifičnosti u crnogorskom poljoprivrednom prostoru.
Tim povodom, promovisao bi se rejon, kao nosilac novog zelenog razvoja Crne Gore što bi pretstavljalo krupan događaj ne samo u agrarnoj produkciji, već i u cjelini privrednog razvoja Crne Gore (Primorski rejon; Rejon Zetsko-bjelopavlićke ravnice; Dolinski rejon; Rejon krša i Rejon visokih planina). Ove trajne naučno stručne postavke davno su promovisane, međutim, tome neće niko da pokloni pažnju?
Svaki rejon u nekoj budućoj projekciji razvoja, treba da posjeduje visoku tekuću i razvojnu autonomiju i planove razvoja, i da predstavlja razvojno jezgro u kojem će primat imati znanje, dobri projekti, kapital, ljudski interes i inicijativa. Na istaknuti način r e j o n bi postao nosiocem realizacije nove zelene crnogorske i evropske a g e n d e, koju će realizovati privredni subjekti kao što su: specijalizovane ili farme opšteg tipa (spremne za neki od prihvatljivih oblika udruživanja); k l a s t e r i sposobni za samostalan nastup na domaćem i inostranom tržištu; kompanije u privatnom i mješovitom vlasništvu; državna preduzeća i dr.
U naglašenoj podjeli rada, kojom se želi stvoriti proizvodno-tržišni ambijent koji će maksimalno stimulisati proizvođače hrane za što veću i kvalitetniju proizvodnju, ostvario bi se i drugi ključni i n t e r e s - ekonomski, razvojno i s o c i j a l n o stabilna Crna Gora.
U kontekstu istaknutog, nužno je osavremeniti poljoprivredno z a k o n o d a v s t v o i nižu zakonsku regulativu u skladu sa preporukama i praksom razvijenih zemalja Evrope.
Na planu stvaranja optimalnog privredno ekonomskog ambijenta u privrednoj grani o kojoj je riječ, prioritet treba posvetiti definiciji koncepta izgradnje institucionalne infrastrukture u oblasti agrarnog sistema, koja bi podrazumijevala: (a) unapređenje efikasnosti rada i razvoja naučno-tehnološkog i kadrovskog potencijala, kao nosioca realizacije ključnih zadataka u ostvarivanju nove - zelene agrarne strategije u Crnoj Gori; (b) formiranje projektantsko-investicione institucije, čiji bi zadatak bio da savremena razvojna saznanja i planove u pomenutoj oblasti pretoči u kvalitetne i kredibilne domaće razvojne projekte, spremna da preuzme odgovornost za njihovu uspješnu realizaciju; (c) formiranje kredibilne institucije za razvoj tržišta (domaće i inostrano) i, konačno, (d) formiranje specijalizovane institucije za f i n a n s i r a nj e tekuće proizvodnje i investicionog razvoja u oblastima poljoprivrede, ruralne privrede, šumarstva, vodoprivrede, seoskog turizma, drvoprerade i drugih servisa.
U kontekstu istaknutog finansiranje agrarnih institucija odvijalo bi se na tržišno ekonomskim osnovama, uvažavajući pri tome postupnost u prelaznom periodu, na putu definitivne primjene koncepta samofinansiranja razvojnih institucija.
Strateški važna odluka
U cilju ustoličenja operativno stabilnog i efikasnog agrarnog s i s t e m a u Crnoj Gori, bilo bi neophodno formirati Savjet za razvoj poljoprivrede, šumarstva i vodoprivrede, kao savjetodavnog tijela pri Vladi Crne Gore ili Ministarstvu poljoprivrede, šumarstva i vodoprivrede, u čijem bi se sastavu angažovale poznate naučno-stručne ličnosti i eksperti iz oblasti biotehničkih nauka i struke, šumarstva i vodoprivrede, razvoja ruralne privrede, seoskog turizma, sociologije, ekonomije, finansija, informatičkih tehnologija i dr.
Savjet bi bio u obavezi da u razumnom roku predloži Vladi Crne Gore projekat nove Zelene strategije na tržišnim i evropskim osnovama.
Bilo bi nepravedno ne istaći, da je u naznačenom razdoblju bilo i pozitivnih rezultata kao što su: razvoj seoske infrastrukture, stočarskih farmi, vinogradarske i vinarske proizvodnje, proizvodnje meda, kao i razvoju pojedinih kompanija kao što su Franca iz Bijelog polja, Mesna industrija Nikšić i Voli iz Podgorice i dr.
Obaveza domaće pameti da saopšti kakav strateški koncept trebe budućoj zelenoj privredi u Crnoj Gori
Pitanje u prvi mah izgleda prosto? Ali nije tako. Pred domaćom, naučno stručnom i političkom javnošću stoji Odluka kakav generalni koncept kao strateško opredjeljenje, treba ponuditi privrednom biću Crne Gore? To strateško pitanje je autonomna obaveza aktuelne crnogorske pameti.
Nakon definicije generalnih odrednica (Strategije) valja ugraditi u usvojeni koncept (biće) “krvotok”i učiniti ga živim kako bi to novo agrarno razvojno biće, bilo sposobno da usmjeri budući crnogorski poljoprivredni proizvod u pravcu povećanja obima, ekskluziviteta i visokog kvaliteta. U naznačenoj oblasti pored domaće pameti biće neophodno angažovati i inostranu ekspertsku pomoć.
Nova agrarna strategija, treba da poštuje sva načela održivosti na kraći i dugi rok, i potvrdi da će se ubuduće proizvoditi hrana ekskluzivnog i visokog kvaliteta (njeguška pršuta, vina, sirevi, maslinovo ulje i dr.)
Na stolu imamo dva koncepta. Da li postoji i treći? Na to pitanje treba da odgovore naučni i stručni autoriteti iz ove oblasti?.
Neophodno je formirati komoru biotehničkih, šumarskih i vodoprivrednih inženjera i tehničara Crne Gore, u skladu sa zakonima koji regulišu ovu materiju.
Takođe je neophodno formirati sindikat poljoprivrede, šumarstva i vodoprivrede, čime bi se poslenicima u ovoj privrednoj grani obezbijedilo pravo na slobodnu riječ i sindikalno djelovanje.
Autor je agrarni ekonomista i specijalista za poljoprivrednu i ruralnu politiku
Bonus video:
