Optimističke prognoze da će se krajem ovog ljeta intenzitet pandemije koronavirusa početi smanjivati nisu se ostvarile. Broj zaraženih se uvećao. Imunolozi predviđaju i upozoravaju na dolazak takozvanog drugog vala koronavirusa koji bi trebao sredinom jeseni dostići svoj vrhunac. Od početka pandemije do danas, umnogome promijenjen način čovjekovog života u nadolazećim jesenskim mjesecima postat će još opterećeniji. Kao da se tmurni sve kraći dani ovog godišnjeg doba, s malo sunca i topline, simbolički mračno rimuju s dominacijom smrtonosnog virusa. Sve to unosi sumorno raspoloženje za ionako opterećenu čovjekovu psihu.
I u normalnim životnim okolnostima jesen zna stvarati neko bezvoljno raspoloženje u ljudskom biću koje, u ovim specifičnim uslovima, posebno osjeća teret neizvjesnosti što najčešće donosi potištenost, tugu, bezvoljnost ili osjećaj opšte praznine. Nije li Fridrih Niče bio u pravu kada je zapisao: “Opažam da je jesen više godišnje doba duše nego prirode”. Melanholija je stanje koje najviše odgovara ovom Ničeovom “godišnjem dobu duše” ozračenom sveprisutnom strepnjom od zaraze kovidom - 19.
Jedan veliki njemački umjetnik, slavni predhodnik velikog i slavnog filozofa, autor je najzagonetnijeg djela u istoriji umjetnosti koje od renesanse do danas ne prestaje da intrigira i zaokuplja čovjekovu radoznalost o smislu i značenju prikazanog motiva. Riječ je o Direrovoj gravuri “Melanholija I” nastaloj 1514. godine. Medicinska nauka razlikuje četiri vrste temperamenta; kolerik, sangvinik, flegmatik i melanholik. Zemaljski, ovosvjetovni kontekst navedenih temperamenata, ove četiri supstance, dovodi se u vezu sa kosmičkim planetarnim sistemom. Sangviniku odgovara (zrak) Jupiter, koleriku (vatra) Mars, flegmatiku (voda) Mjesec, melanholiku (zemlja) Saturn.
Da bi se prišlo analizi Direrove zagonetne gravure u kojoj se spajaju majstorova nedostižna graverska virtuoznost s njegovim intelektualnim preokupacijama, mora se imati na umu različitost pristupa koji se pridavao melanholiji kao posebnom psihičkom stanju. Od Hipokrata koji ju je imenovao, preko Aristotela i Platona do Direrovih savremenika Agripe i Marsilia Fićina. Premda Francis A. Jejts izražava sumnju u Aristotelovo autorstvo “Problemata physica” ugledna istoričarka ukazije na zanimljivost tih, kako ih naziva “pseudoaristotelovskih” rasprava u kojima se govori o melanholij kao o “ćudi heroja i velikih ljudi”. Dokazivanje se odvija, ističe Jejtsova, vrlo detaljno i medicinski. Glavni je smisao u tome da herojska mahnitost odnosno ludilo, to jest “furor” - koji je prema Platonu izvor svakog nadahnuća - u kombinaciji s crnom žuči melanholičnog temperamenta proizvodi velike ljude: to je temperament genija. Svi istaknuti ljudi bili su melanholici.”
Smatra se da je najveći uticaj na Direra, kao povod za nastanak ovog njegovog djela, izvršio tekst iz Agripine “De occulta philosophia” kao i učenja o saturnovskoj melanholiji o kojoj raspravlja Marsilio Fićino, suosnivač Platonske akademije u Firenci, koji objašnjava tu “astralnu magiju” u svom čuvenom “De trilplici vitae” (Trostrukom životu). Direrov savremenik Agripa iz Neteshajma je u melanholiji odredio tri stupnja, imaginativni, racionalni i kontemplativni, dakle tri duševne sposobnosti kao tri jednako nadahnuta oblika ovog specifičnog duševnog stanja. Ako se uzme u obzir tvrdnja da je Albreht Direr bio melanholik, dakle saturnski tip osebujne osobnosti, onda u njegovoj gravuri upravo vidimo demonstraciju i onih karakteristika melanholije kojoj je svojstven analitički um, racionalnost, smisao za detalj. Takođe nalazimo i onu vrstu imaginacije koja se javlja kao produkt sva tri stupnja o kojima raspravlja Agripa. Što je to u “Melanholiji I”, da “zaprepašćuje čitav svijet” kako je o ovom Direrovom remek djelu, zapisao Đorđo Vazari?
Na prvi pogled “Melanholija I” oduševljava i zbunjuje svojom zagonetnom izražajnošću. Kompozicijom dominira ženska odjevena krilata figura, otjelovljenje melanholičnog temperamenta, koja zamišljeno sjedi na jednom kamenom stepeniku. Lijevu ruku savijenu u laktu drži oslonjenu na lijevo koljeno sa stisnutom šakom na koju oslanja glavu okrunjenu spletenim vijencem od bilja. U desnoj ruci položenoj na knjizi drži otvoren šestar.
Ambijent scene sa krilatom ženskom figurom uz krilatog dječaka, putta, koji sjedi na velikom mlinskom točku, koncentriran na nešto što upravo zapisuje, sa psom, simbolom vjernosti koji sklupčan mirno spava među raznim minuciozno izrađenim predmetima - kadionice, čekića, kugle, kliješta, poliedra, lenjira, blanje, lonaca za taljenje u kojem gori vatra... svi ti detalji na kompoziciji svojom simbolikom uvećavaju zagonetnost izgraviranog prizora. Dugačke skale su prislonjene uz zadnju stranu nekog objekta, vjerovatno neke kule na čijim se stranama nalaze, vaga, pješčani sat (saturnovski simbol prolaznosti), zvono pod kojim je u zidu uklesana tabla, Jupiterov kvadrat, s pravilno raspoređenim brojevima, simbol ekspanzivnosti i optimizma kao saturnovski antipod. U tom kvadratu zbir brojeva sabiranih horizontalno, vertikalno ili dijagonalno iznosi 34. Sve ove navedene pojedinosti u Direrovoj kompoziciji svojim mogućim značenjima mogu poticati različita tumačenja prikazanog motiva. Masonski je svjetonazor u savršeno obrađenoj kugli i isklesanom poliedru te u šestaru i čekiću, uglomjeru i lenjiru, našao potvrdu principa Kraljevske umjetnosti. Rad na neobrađenom kamenu, čovjekovom biću, koje se cijelog svog zemaljskog životnog puta usavršava izgrađujući humanistički hram na principima mudrosti, snage i ljepote. Da li Direrova “Melanholija I” znači još nešto osim ove zavodljive slobodnozidarske simbolike koju su u njoj bili skloni vidjeti i isčitavati masoni?
Drugi plan kompozicije unosi osjećaj nemira i potiče misli o uznemirujućem apokaliptičkom predskazanju. Taj spektakularni nebeski prizor iznad osvijetljene površine mora ili kakvog velikog jezera, stvara intenzivna svjetlost padajuće komete. Prizor uvećava monumentalna duga kao luk zračnog svoda (daleka asocijacija na Saturnov prsten), pod kojim je proletio jedan bestijalni hibrid zmije i agresivnog grabežljivca što je raširio krila nalik onima slijepog miša na kojima piše naziv djela “Melanholija I”. Ipak sva pažnja promatrača ove kompozicije usmjerena je prvenstveno na krilatu ženu koja u pozi mislioca zamišljeno sjedi kao da je prožeta nostalgijom. Zanimljivo je napomenuti kako je jedan od najvećih autoriteta za ikonografske simbole Ervin Panofski, koji se posebno bavio Direrom, u majstorovoj “Melanholiiji I” vidio “frustracije nadahnutog genija”. Veliki teoretičar govori o “beskorisnim sklopljenim krilima” koja “ženi ničem ne služe dok ona neaktivno sjedi” inhibirana vlastitim stanjem i prožeta patnjom zbog neuspjha njenog genija da realizuje svoje vizije.
Kritičarka Panofskijeve interpretacije, spomenuta F. A. Jejts nalazi u Direrovoj ženi koja sjedi melankolika što po svom “fizičkom tipu, po držanju i bavljenjima ima sva obilježja one stare, loše melanholije, no čini se kao da u isti mah izražava neki uzvišeniji, intelektualniji tip stremljenja. Ona u stvari, ne radi ništa, samo sjedi i misli”. Ova konstatacija uvažene engleske istoričarke je neprihvatljiva. Zar misliti ne znači raditi? Direrova je Melanholija sva u napetoj misli. Njena mirnoća vri unutrašnjom tenzijom. Dovoljno je pogledati njeno lice saturnovske melanholije, tamne puti “facias nigra” kao posljedice crne žuči, soka “melanholične duševnosti” premda ono može biti tamno, u sjeni, i zbog izvora svjetla koje s desne strane gravure osvjetljava krilatu ženu. Ta napetost unutarnje mentalne energije Direrove “Melanholije” vidljiva je ne samo u izrazu lica. Oči ove krilate žene nemaju melanholičan pogled, bezvoljan, odsutan ili tužan. Njihov je pogled energičan. Kao da napregnuto posmatraju utjelovljenje neke vizije proizišle upravo iz tajne unutarnje napetosti njenog melanholičnog bića.
Ako obratimo ponovo pažnju na ženinu lijevu ruku kojom se nalaktila na lijevo koljeno i pogledamo tu čvrsto stisnutu šaku, upravo nam takvo držanje više govori o snazi napregnutog mira nego o bezvoljnosti odsutne depresivne osobe. Kao da nas Direr podsjeća da je čovjek melanholični graditelj zemaljskog svijeta, koji stvara od stvorenog, svjestan ograničene moći svojih kreativnih sposobnosti. Krilata Direrova žena može napustiti ovaj svijet, odletjeti ili se uspeti stubama, Jakovovim ljestvama koje vode u nebo. Ali ona je očito zaokupljena tajnama ovozemaljske stvarnosti. Gravitaciona je sila privlači svom težinom njenog tijela. Direrova je personifikacija melanholije istovremeno božansko i ovosvjetovno biće koje koncipira i stvara novi zemaljski poredak. Zato su okultizam i alhemija, kategorije temporalnog i spacialnog, date u smišljenim simbolima. Direr je, uz Leonarda, bio onaj renesansni duh koji je posjedovao iznimnu snagu spekulacije i prodornu moć intuicije, inventivnu kreativnost umjetnika i savjesnu metodičnost naučnika. Spajao je ekspresivnu enegiju gotskog duha s klasičnom harmonijom renesanse.
Proučavatelji Direrovog opusa se pitaju zašto njemački majstor nije izgravirao kompozicije “Melanholije II” i “Melanholije III” kad je toliko bio zaokupljen Agripinim tekstom iz “De occulta philosophia”? Nezahvalno je pokušavati naći odgovor na ovakvo pitanje. Ali poznavajući kompleksnost Direrovog bogatog stvaralačkog izraza i umjetnikova razmišljanja koja je zapisivao, skloni smo pomisliti da je njemački genije u zagonetnost “Melanholije I” unio tajne znakove druga dva tipa ovog temperamenta, racionalni i kontemplativni, o kojima govori Agripa. Znakove koji nadilaze realističku jasnoću vidljivih elemenata na kojima se zasniva “Melanholija I” a iz kojih ta viša značenja poroizlaze. Svijet je postojan i tajnovit u svojoj permanentnoj promjenljivosti. Jedan je veliki njemački pisac, Hajnrih Hajne, tristotinjak godina nakon autora “Melanholije I” ustvrdio da je “svaki pojedini čovjek svijet za sebe koji se s njim rađa i s njim umire i da pod svakom nadgrobnom pločom leži jedna istorija svijeta”. Direr je zasigurno znao da će samo oni rijetki moći za sebe prepoznati te tajne znakove vidljive stvarnosti u kojoj okrunjena vijencem zemaljske slave sjedi stvaralačkim mislima prožeta Melanholija.
Bonus video:
