Prve masovne demonstracije protiv režima Slobodana Miloševića održane su na današnji dan, prije 24 godine u Beogradu.
Deveti mart se tako urezao u srpski kalendar mitova i danas, više od dvije decenije kasnije, stoji rame uz rame sa 5. oktobrom - datumom koji je mogao da bude praznik, ali je postao nešto sasvim drugo.
I jedan i drugi su simboli borbe i građanskog otpora, ali su se, kako su godine odmicale, peli na ljestvici simbola propuštenih prilika i velikih i neostvarenih snova o boljoj budućnosti.
Od većine snova je ostala samo izmaglica, pa 9. mart i 5. oktobar iz godine u godinu samo podebljavaju liniju koja razdvaja političare i obične građane.
To su dani o kojima je najlakše vrlo malo govoriti, a tako se uglavnom ponašaju i njihovi direktni akteri.
Ljudi zaslužni za devetomartovske demonstracije (ili bar njihovi politički nasljednici), sada su u paradoksalnoj situaciji - nominalno su na vlasti, ali su u suštini na političkoj margini i dio su glasačke mašinerije vladajuće većine okupljene oko Srpske napredne stranke (SNS).
Da se na vanrednim parlamentarnim izborima nijesu pridružili listi najjače stranke u zemlji, jasno je da bi se našli u društvu nekih saboraca iz devedesetih - daleko ispod cenzusa.
Njihovi saborci odavno ne obilježavaju 9. mart, a kada su se karte na političkoj sceni promiješale 2012. godine, postalo je jasno da će i Srpsko pokret obnove (SPO) to činiti sve tiše i tiše.
Tako je možda 2014. godine nenamjerno učinjena i mala usluga ovom mitu - zbog izborne kampanje, obilježavanje godišnjice jednog od važnijih datuma u novijoj srpskoj političkoj istoriji je "pomjereno" na 8. mart.
Ove godine nema izbora, ali SPO 9. marta u prvi plan stavlja proslavu 25 godina postojanja stranke, iako je "rođendan" tek za pet dana.
U najavi SPO piše da će se danas pod sloganom "Prvih 25 godina" obilježiti četvrt vijeka stranke, da će se na prijemu gostima obratiti predsjednik SPO Vuk Drašković i da će biti prikazan film o najvažnijim događajima u istoriji SPO, dok je obilježavanje devetomartovskih demonstracija konkretno spomenuto tek u posljednjem pasusu.
Tradicionalno, delegacija stranke će položiti cvijeće na Trgu Republike i na mjestima pogibije demonstranta Branivoja Milinovića i policajca Nedeljka Kosovića.
Uprkos tome što 9. mart danas postoji samo u odjecima, a baš zbog te linije podjele između političara i građana, i 24 godine kasnije vrijedi istaći koliko je važan prvi korak. Bez obzira na ono što su godine donijele kasnije.
Mnogi se slažu u ocjeni da je 9. mart bio temelj kasnijih demokratskih promjena u Srbiji i da nije bilo njega, ne bi bilo ni demonstracija 1996. i 1997. godine, niti 5. oktobra 2000. godine.
Na ulicama bilo oko 100.000 ljudi
Demonstracije 9. marta su na ulice izvele oko 100.000 ljudi, po gradu je razmješteno više od 10.000 policajaca, a beogradski asfalt su gazili i vojni tenkovi. Žestoki sukobi su odnijeli dva života, a deveti mart se "prelio" u "plišanu revoluciju" i donio prve pobjede protiv Miloševića.
Ipak, za rušenje njegovog režima nije bilo snage i bilo je potrebno još skoro cijelih 10 godina. Zato i danas ostaje pitanje - da li bi sav užas koji je zadesio bivšu Jugoslaviju bio izbjegnut da je režim tada definitivno pobijeđen.
Izlazak građana na ulice organizovao je SPO, čiji je lider Vuk Drašković 16. februara 1991. proglasom pozvao na demonstracije "9. marta, tačno u podne, na Trgu republike" zbog huškačkog izvještavanja TV Beograd, koja je tada prvi put prozvana TV Bastiljom.
Direktan povod za poziv da "TV Bastilja mora pasti" bio je državni komentar koji je pročitao urednik Slavko Budihna u kome se navodi da SPO sarađuje sa proustaškim i profašističkim režimom u Hrvatskoj, "što je suprotno vitalnim, istorijskim interesima srpskog naroda".
Glavni zahtjevi demonstracija bili su smjene direktora RTS Dušana Mitevića i još četvorice urednika - Slavka Budihne, Predraga Vitasa, Ivana Kriveca i Sergeja Šestakova.
"Juriš"
Miloševićev režim nije želio da dozvoli demonstracije, pa je policija blokirala prilaze Trgu i od jutra počela da potiskuje demonstrante, koristeći palice, suzavac i vodene topove.
Lideri opozicije su se pred naletom policije sklonili u Narodno pozorište, a sa terase tog zdanja Drašković je demonstrantima izdao komandu "Juriš!"
Tada su počeli žestoki, višečasovni sukobi na ulicama Beograda.
U haosu su poginuli su maturant Branivoj Milinović (18) i policajac Nedeljko Kosović (54). Milinović je pogođen iz vatrenog oružja kada je policija otvorila vatru ka grupi demonstranata, dok je Kosović stradao bježeći od demonstranata poslije pada sa visine od pet metara kod "Beograđanke".
Centar grada bio je opustošen, a u sukobima demonstranata i policije je povrijeđeno je 114 osoba - 58 policajaca i 86 građana, a uhapšeno je 158 ljudi, među kojima i Drašković.
Tog dana je policija nasilno zabranila rad Radija B92 i cenzurisala televiziju Studio B. Miloševićev zahtjev za zabranu zbog "pristrasnog izvještavanja i uznemiravanja javnosti", sproveo je ministar policije Radmilo Bogdanović.
Uveče su ulice bile potpuno puste, policija je tokom noći hapsila na desetine demonstranata, a "mir" su čuvali tenkovi, koje je režim izveo na ulice u večernjim časovima.
"Deveti mart" ipak nije završen te noći.
Studenti su se organizovali i 10. marta su se okupili na Terazijskom platou gdje su uz podršku građana pored ostavki čelnika i urednika državne televizije, zatražili i ostavku ministra policije, oslobađanje svih uhapšenih i omogućavanje rada B92 i Studija B.
"Preveliki ideali pretvoreni u suprotnost"
Dan kasnije, na Ušću je SPS organizovao kontra-miting sa kog je funkcioner te stranke Dušan Matković pozvao okupljene penzionere da "krenu na Terazije da razjure sramotu Srbije". Studenti su tokom mitinga nazivani "ustašama" i "huliganima".
Tada je brojnim podjelama u društvu definitivno dodata još jedna - "roditelji na Ušću, djeca na Terazijama".
Studenti su nastavili sa danonoćnim protestima i svojom "plišanom revolucijom" sve do 14. marta, kada su svi njihovi zahtjevi prihvaćeni.
Usvojene su ostavke Mitevića i Bogdanovića, smijenjeni su urednici TV Beograd, B92 i Studio B su nastavili sa radom, a oslobođeni su svi uhapšeni.
Na kraju, kao i prošle godine, vrijedi podsjetiti i na reči Dragane Milojević-Srdić, jednog od devetomartovskih simbola, čija je slika kako prkosi vodenom topu sa uzdignuta tri prsta obišla svijet:
"Danas, gledam skupštinu. Na vlasti su i DS i SPS i SPO. Svi, svi, svi. A ja sam, sanjajući drugačiju Srbiju, ostala slika na bedžu. Drugačije vjerovatno i nije moglo. Svi preveliki ideali pretvore se u svoju suprotnost."
Bonus video:
