Nakon pada komunizma u Evropi, mnogi su sanjali o ujedinjenom i slobodnom kontinentu čija će srž biti Evropska unija. Međutim, nakon tri decenije, politički lideri zapadne Evrope koče proširenje bloka iz straha da građani istočne Evrope nisu spremni da prihvate liberalne vrijednosti. A u centralnoj i istočnoj Evropi, raste ozlojeđenost prema zapadnoj Evropi zbog njenog odgovora na imigraciju i druga pitanja.
U knjizi “Svjetlo koje je iznevjerilo”, Ivan Krastev, sa bečkog Instituta za humanističke nauke i Stiven Holms sa njujorškog univerziteta, tvrde da je pad Berlinskog zida označio početak ere oponašanja, a ne “kraja istorije”. Kada su države centralne i istočne Evrope počele da pokušavaju imitirati kulturu, vrijednosti i pravne okvire zapadne Evrope, oni koji su sanjali o slobodnoj i ujedinjenoj Evropi imali su puno razloga da se raduju.
Problem je u tome što su milioni ljudi u tim zemljama shvatili da ako je cilj da postanu kao Njemci i Britanci, lakše je preseliti se u te države, nego prolaziti kroz bolni proces transformacije svojih društava. Kao rezultat toga, svaki pet Bugarin - iz najliberalnijeg i najobrazovanijeg segmenta društva - emigrirao je u zapadnu Evropu.
Krastev, bugarski emigrant i Holms, njujorški profesor prava, kažu da su oni koji su ostali sve više upoređivali svoje šanse, ne sa šansama koje su imali njihovi roditelji nego srećna elita koja je prešla da živi zapadni san. To je dovelo do rasprostranjenih frustracija i ljutnje na postokomunističke liberalne reformiste u centralnoj i istočnoj Evropi. Ne samo da zapadno orijentisane elite nisu ispunile nerealna očekivanja o imitiranju Zapada, nego su takođe omogućile masovni egzodus talenta.
Građani koji su iskusili decenije komunizma, očajnički su željeli da imitiraju Zapad. Htjeli su da se pridruže zapadnim institucijama, ali su natjerani da se osjećaju inferiornim, Evropljanima drugog reda. Rečeno im je da ne postoji alternativa za neoliberalni socijalni i ekonomski model, dok period nakon finansijske krize 2008. nije donio brzu materijalnu korist koju su očekivali i izazvala je “ogromnu ozlojeđenost imitatora prema imitiranima”. Evropa kojoj je Istok pokušao da se pridruži nije bila Evropa koju su zamišljali iza Gvozdene zavjese: “Nestalo je konzervativno društvo koje su željeli da imitiraju... zapadna ‘normalnost’ je značila sekularizam, multikulturalizam i gej brakove.”
Kada je izbjeglička kriza buknula 2015, pojačani su strahovi o demografskom istrebljenju među stanovništvom postkomunističkih država. Takve strepnje su stvorile idealni politički ambijent za populističke i nacionalističke političare.
“Dok je istok i dalje homogen i monoetnički, Zapad je postao heterogen i multietnički, kao rezultat onoga što antiliberalni političari smatraju nepromišljenom i samoubilačkom politikom imigracije”, pišu Krastev i Holms. Kao rezultat toga, era oponašanja - uz prećutno prihvatanje superiornosti Zapada, došla je do presudnog kraja.
Sa druge strane, dok vlade bruje o imigraciji, stvarni problem je emigracija. Broj stanovnika istočne Evrope alarmantno pada zbog niske stope priraštaja i velike emigracije, posebno među bolje obrazovanima.
Oko polovine Mađara koji su završili fakultet napustilo je zemlju u proteklih šest godina. Takav postdemokratski izbor ljudi koji “glasaju stopalima” je još jedan od razlog zašto je jedno otvoreno društvo izgubilo sjaj.
Mnogi su očekivali da će živjeti kao građani Beča ili Londona za pet godina, najviše deset.
“Ljudi su iznenada shvatili da će u narednim godinama biti odlučeno ko će biti bogat a ko siromašan, ko će imati vlast, a ko ne, ko će biti marginalizovan, a ko u centru. I ko će moći da osniva dinastije, a čija djeca će patiti”, rekao je mađarski sociolog Elemer Hankis.
Kapitalistička budućnost je stigla, ali su benefiti i teret nejednako raspoređeni, navode Krastev i Holms.
Širom centralne i istočne Evrope, mnoge demokratije koje su se pojavile po završetku hladnog rata, transformisane su u režime sklone zavjerama, pišu Krastev i Holms.
“U njima se politička opozicija demonizuje, nevladini mediji, građansko društvo i nezavisni sudovi se ostavljaju bez uticaja, a suverenitet se mjeri riješenošću rukovodstva da se odupre pritisku da se prilagodi zapadnim idealima političkog pluralizma, transparentnosti vlade i tolerancije prema strancima, disidentima i manjinama.”
Autori navode da je u prvim godinama nakon 1989, liberalizam generalno povezivan sa idealima pojedinačnih šansi, slobode kretanja i putovanja, nekažnjavanja disidentstva, pristupa pravdi i odazivanja vlade na zahtjeve građana. “Do 2010, verzije liberalizma centralne u istočne Evrope su neizbrisivo umrljane dvadesetogodišnjiim rastom socijalne nejednakosti, rasprostranjenom korupcijom i preraspodjelom javne imovine u ruke malog broja ljudi”.
Oni ističu da je ekonomska kriza 2008. stvorila duboko nepovjerenje u poslovne elite i “kazino kapitalizam” koji je zamalo uništio svjetski finansijski poredak.
Reputacija liberalizma u regionu nikad se nije oporavila nakon 2008. Finansijka kriza je u velikoj mjeri oslabila argumente za nastavak imitiranja kapitalizma u američkom stilu.
Povjerenje da je politička ekonomija zapada model za budućnost čovječanstva povezivano je sa vjerovanjem da zapadne elite znaju šta rade. Odjednom je postalo očigledno da ne znaju. Zato je 2008. imala tako razoran ideološki, ne samo ekonomski efekat.
Bonus video:
