Prije 75 godina ugled SAD i Velike Britanije bio je veći nego ikada. Pobijedili su carski Japan i nacističku Njemačku i to su učinili u ime slobode i demokratije. Da, njihov saveznik, staljinistički SSSR, drugačije je gledao na te ideale i upravo je on vodio osnovni dio borbe s hitlerovskim Vermahtom. Ipak, anglojezični pobjednici uspostavili su poslijeratni poredak u značajnom dijelu svijeta.
Osnovni principi tog poretka izloženi su Atlantskoj povelji koji su 1941. godine sačinili Vinston Čerčil i Frenklin Ruzvelt. Nakon buduće pobjede na silama “Osovine” oni su zamislili svijet međunarodne saradnje, sa mnogobrojnim institucijama i sa pravom ljudi da budu nezavisni i slobodni. Iako Čerčil to pravo nije dao i podanicima u britanskim kolonijama, Ruzvelt je smatrao da su anglo-američki odnosi isuviše važni da bi se oko toga previše raspravljalo. Uprkos brojnim nepromišljenim ratovima, eksploziji histerije tokom Hladnog rata i oportunističkoj podršci nekim prilično nedemokratskim saveznicima, Velika Britanija i Amerika su tokom mnogih decenija sačuvale imidž etalona liberalne demokratije i internacionalizma.
U eri Donalda Trampa i bregzita taj imidž je razbijen. Među svim starim demokratijama upravo su u Britaniji i SAD ekstremno desničarski populisti preuzeli konzervativne partije i došli na vlast. Isto se desilo i u Mađarskoj i u Poljskoj, ali te zemlje nikada nisu bile etaloni liberalizma, a takođe i u Indiji, gdje demokratija i nije toliko stara.
Trampovi republikanci (sa sloganom “Amerika prije svega”, kojeg su pozajmili od izolacionista iz 1930-ih godina, koji su češće simpatisali Hitlera nego Ruzvelta) zalažu se za ono protiv čega se Ruzvelt borio. Britanija je okrenula leđa Evropi, a to Čerčil, internacionalista i jedan od prvih ideologa evropskog jedinstva (iako donekle neodređen u vezi sa ulogom Britanije u ujedinjenoj Evropi) - nikada ne bi dopustio.
Kako se to moglo dogoditi?
Postoji, naravno, mnogo razloga koji nisu svojstveni samo Sjedinjenim Državama ili Britaniji: rast ekonomske nejednakosti, okoštale institucije, samozadovoljne elite, neprijateljski odnos prema imigrantima i tako dalje. Ali, po mom mišljenju, današnji problemi u obje zemlje vezani su za njihov veliki trijumf iz 1945. godine.
Oslobodivši se izolacionizma i pobijedivši zemlje “Osovine”, SAD su sa, možda, prevelikim entuzjazmom počele da doživljavaju svoju vojnu moć. Želja da Čerčila, koji je u SAD uvijek bio popularniji nego u samoj Britaniji, smatra obrascem lidera dovodila je do toga da su mnogi američki predsjedici pravili greške. Njegovo buldog lice je lice anglo-saksonske izuzetnosti i herojskih zalaganja za slobodu i to je podizalo samopoštovanje američkih lidera. Džordž Buš mlađi ni izbliza nije prvi američki predsjednik koji je, kao poštovalac Čerčila, odlučio da započne nepromišljen rat. U njegovom slučaju to je bio rat u Iraku protiv Sadama Huseina koji jeste bio okrutan, ali daleko manje opasan od Hitlera.
Trampovo oživljavanje izolacionizma pod parolom “Amerika prije svega” i njegova netrpeljivost prema međunarodniom institucijama i saveznicima SAD u demokratskom svijetu bar djelimično su rezultat Bušovog katastrifalnog rata. Tramp se obraćao upravo onim ljudima (bijelci, iz seoskih krajeva, često loše obrazovani i duboko ogorčeni na primorsku elitu) koje su slali da umiru u prekomorskim avanturama Amerike.
Bivši britanski premijer Toni Bler takođe je bio poštovalac Čerčila, kao i Buš. I on je imao skoro mesijanske predstave o anglo-američkoj alijansi koja treba da ispunjava misiju oslobađanja svijeta od savremenih “htilera”. Tokom Iračkog rata tvrdio je da je samo jedna zemlja bila na strani Britanije tokom najveće opasnosti u kojoj se našla 1940. godine, i zato je ona sada morala zajedno sa Amerikom u Irak. Osim istorijskih grešaka (Amerika nije tada ušla u rat sa Njemačkom), Blerova nostalgija je poslužila glupom cilju.
Uostalom, počev od Sueca 1956. godine i završivši sa Vijetnamom 1960-ih i Irakom 2003. godine, nostalgija nije bila jedini razlog zbog kojeg su predsjednici i premijeri započinjali ratove nakon 1945. Drugi duh koji je pratio stanovnike Bijele kuće i broja 10 u Dauning stritu, bio je Nevil Čemberlen s njegovim “smirivanjem” Hitlera 1938. Shvatajući da njegova zemlja nije spremna ili da ne želi da ulazi u rat, Čemberlen je dozvolio Hitleru u uđe u Čehoslovačku (to je nazvao “sporom u dalekoj zemlji”). Čerčil je osudio tu politiku kao “potuni i bezuslovni poraz”. Strah da će biti slični novom Čemberlenu je kod poslijeratnih lidera bio pojednako jak kao i nade u ponavljanje slavnih Čerčilovih podviga.
Ta slava je zamalo dovela Britaniju do bankrotstva, ali pamćenje o njenom velikom trenutku ispostavilo se čak i destruktivnije po sudbinu zemlje. Britanija se klonila svih evropskih pokušaja da se formiraju zajedničke institucije. I nije riječ samo o tome što je socijalstička vlada Klementa Etlija 1940-ih smatrala da Evropa može urušiti socijalnu državu u Britaniji, već i o tome da Britanci nisu mogli da zamisle da je njihova zemlja u istom rangu sa ostalim evropskim silama. Britanije je dobila rat, a svi ostali su bili ili nacisti ili okupirani nacisti.
Čak i nakon što su lideri slični Haroldu Makmilijanu shvatili da Britanija ne može sebi dozvoliti da bude van Evropskog ekonomskog saveza, iskušenje da se bude rame uz rame sa SAD (posebno u dalekim ratovima) bilo je jače od želje da se preuzme liderska uloga u Evropi. Kada je 1950-ih Britanija još bila u značajnoj mjeri prva među jednakima, druge evropske zemlje bile su voljne da joj daju mogućnost da postane lider i obezbijedi budućnost kontinenta. Upravo je na to Britance pozivala i Amerika koja je mnogo manje nego Britanija gajila sentimentalna osjećanja prema “specijalnim odnosima”. Državni sekretar SAD Din Ačeson nazvao je odbijanje Britanije da iskoristi tu mogućnost njenom “najvećom greškom u poslijeratnom periodu”.
I evo rezultata: izolacionističke Amerika i Britanija sve se jače odvajaju od Evrope. Kako se ispostavilo, trenutak njihove najveće slave sadržao je sjeme - buduće katastrofe.
Copyright: Project Syndicate, 2020.
Bonus video:
