I hram ću ti sazidati/ poljepšaću ova polja/ samo sreću, Bože, daj nam/ budućnost te čeka bolja.../ Zdrav pomlađen, Onogošte/ zdrav krajine moje krilo/u tebi se svako dobro/ i poštenje čisto vilo./Duh junaštva, genij rada/ krasili ti divno lice/ sjevernog mi kraja stražo/ zdrav Nikšiću perjanice!“.
To su stihovi knjaza Nikole iz “Zdravice Nikšiću“ koje je napisao u decembru 1892. Nekoliko godina ranije, 1885. godine, knjaz je prilikom posjete Nikšiću obavijestio narod da namjerava da gradi Sabornu crkvu koju će posvetiti Svetom Vasiliju Ostroškom.
“U znak svoje vječne blagodarnosti, što je za vrijeme teških dana branio ovaj mučni narod, a osobito za pošlednjeg rata kada je svojijem Svetijem duhom krijepio srca, snažio mišice hrabrijeh sinova ove naše zemlje, te silna vojska Sulejman-paše ne moga pregazit put od nekoliko sahata za punijeh devet dana krvavijeh”, kazao je tada knjaz.
Tako i bi. Ruski arhitekta Mihail Timofejevič Preobraženski projektovao je crkvu po uzoru na vizantijske crkvene osnove upisanog krsta, a veliku materijalnu pomoć dali su Ruska pravoslavna crkva i car Nikolaj II Romanov.
Lokaciju za gradnju crkve odredila je komisija na predlog inženjera Josipa Sladea koji je odabrao Petrovu glavicu i to iz dva razloga – položaj je bio dominantan u odnosu na okolinu i u blizini se nalazilo groblje i crkva Svetog Petra i Pavla.
“Petrova glavica je prvobitno bila visoka 16 metara ali je komisija koju je predvodio guverner nahije, vojvoda Šako Petrović, i u kojoj se nalazio i Josip Slade, odlučila da se glavica zarad gradnje crkve i dobijanja potrebnog prostora, a ujedno i da s ravnice ne bude previsoka, snizi za četiri metra”, kazao je Slobodan Jokić, protojerej stavrofor.
Uz prisustvo velikog broja vjernika, 4. jula 1895. godine knjaz Nikola je položio kamen-temeljac, a osvećenje je obavio mitropolit Mitrofan Ban. Sve to je propratila topovska paljba sa Bedema.
“Radove je nadgledao inženjer Marko Đukanović, dok su glavni neimari bili Miloš Lepetić, Bokelj, i Tomo Geričić, Korčulanin, a pomagali su im majstori kamenoresci iz Boke, Korčule, Italije, kao i lokalni majstori. Za gradnju je korišten klesani kamen iz lokalnih majdana, Lukova, kule Lekovića i podnožja Budoša. Radovi su završeni 10. oktobra 1899. Dok je trajala gradnja, knjaz Nikola je više puta dolazio u Nikšić kako bi vidio kako teku radovi i svaki put bi prvo svratio na glavicu, pa u dvor”, priča Jokić, arhijerejski namjesnik nikšićki.
Crkva, podignuta u čast poginulih crnogorskih i hercegovačkih boraca u oslobodilačkim ratovima protiv Turaka od 1875. do 1880. godine, duga je, a široka 23 metra. Ima zvonik visok 14 metara na kome se nalazi pozlaćeni krst visine 1,6 metara. U zvoniku je postavljeno pet zvona, izlivenih u Italiji, koja su poklon kneza Petra Karađorđevića, kasnijeg kralja Srbije, i njegove porodice.
Ikonostas je urađen od bijelog i zelenog jelinskog mermera, dar Andrije Singrosa sa grčkog ostrva Hios, pozlaćene carske dveri izradio je poznati ikonopisac, monah Vasilije Đinovski iz Podgorice, dok su ikone dar Svetog sinoda Ruske pravoslavne crkve.
Na bakarnim pločama, koje se nalaze na južnom i sjevernom zidu hrama, upisano je 3.075 imena crnogrskih i hercegovačkih junaka. Crkva ima dvoje bočnih vrata i jedna glavna iznad kojih stoji natpis koji je urezao Stanko Lepetić: “Sej svjatij hram vosvjaščen vo imja Svjatago Vasilija Ostrožkago Čudotvorca a v pamjat vsjeh pravoslavnih černogorskih i gercegovinskih voinov za vjeru i otečestvo pogibših vozdviže blagovjernij Gospodar Nikolaj Petrovič Njegoš Knjaz černogorskij v ljeto gospodnje 1895” (Ovaj sveti hram posvećen imenu Svetoga Vaslija Ostroškog Čudotvorca, a u spomen pravoslavnih crnogorskih i hercegovačkih ratnika, poginulih za vjeru i otadžbinu, podiže blagovjerni Gospodar Nikola Petrović Njegoš, knjaz crnogorski, ljeta 1895).
Unutrašnjost crkve nikada nije oslikana, mada je knjaz Nikola za taj posao želio da angažuje čuvenog srpskog slikara Uroša Predića, koji nije htio da se prihvati tako obimnog posla.
Planirano je bilo da osvećenje crkve, do koje vodi 65 stepenica, bude 3. avgusta 1900. godine i da se na taj način obilježi 40 godina od dolaska na vlast knjaza Nikole. Međutim, zbog smrti italijanskog kralja Umberta, ono je obavljeno 15. avgusta - na Veliku Gospojinu. Kako je objavio “Glas Crnogorca”, osvećenje su obavili mitropoliti Mitrofan Ban i Sava Kosanović sa tri arhimandrita i 13 parohijskih sveštenika, a svetkovini su prisustvovali knjaz Nikola sa porodicom, knez Petar Karađorđević sa sinovima Đorđem i Aleksandrom, knez Frans Žozef od Batenberga sa porodicom, ruski diplomatski predstavnici sa ministrom rezidentom Konstantinom Arkadijevičem Gubastovim, kao i mnoge druge značajne ličnosti i oko 12.000 ljudi.
Na zvoniku, na mjestu gdje se obično nalazi rozeta, ugrađen je časovnik koji je 1929. godine poklonio Pavle Pantelić, časovničar iz Zemuna. Satni mehanizam su godinama besplatno održavali časovničari iz Nikšića, Iljaz Redžić i njegov sin Vero. Nakon osam decenija rada, mehanizam je stao, a popravljen je 2008. godine zahvaljujući prilogu Nikšićanke Darinke Đuričić.
U podnožju hrama, na trgu Šaka Petrovića, 2003. godine postavljena je tri metra visoka bronzana skulptura Presvete Bogorodice, dar ruskog vajara Vjačeslava Mihailoviča Klikova. Skulptura se u katalozima umjetnosti vodi kao “Nikšićka Bogorodica”.
Uz samu crkvu, sa lijeve i desne strane, sahranjena su dva poznata crnogorska i hercegovačka junaka, Novak Ramov Jovović i Stojan Kovačević.
Dva puta obnavljan - 1989. i 2000. godine
“Prva velika obnova Saborne crkve počela je u septembru 1988. i trajala je do maja 1989. Urađena je potpuna rekonstrukcija krova sa postavkom novih prozora, novo malterisanje unutrašnjosti hrama, kao i spoljašnje fugovanje, popravljeni su polijeleji koji su bili pokidani od upada huligana i provalnika. Uvedeno je električno osvjetljenje, a voda je dovedena do ulaznih vrata hrama. Crkva je opremljena svim neophodnih stvarima. Spomenice u hramu koje su bile ispisane na svili i papiru bile su propale pa su sva imena prenijeta na mesingane ploče”, objašnjava Jokić.
Osvećenje hrama obavljeno je 8. maja 1989. a prisustvovalo je na desetine hiljada zvanica i vjernika. Među prisutnima bili su i predsjednik predsjedništva SR Crne Gore Branko Kostić, potpredsjednik republičkog izvršnog vijeća Mladen Vukčević, rukovodioci opštine Nikšić, dok su čestitke, između ostalih, poslali i predsjednik i sekretar predsjedništva CK SK Crne Gore, Momir Bulatović i Milo Đukanović.
Druga velika obnova bila je 2000. godine. Te godine je u Sabornoj crkvi održana prva Svetosavska akademija nakon Drugog svjetskog rata i ustanovljena duhovno-kulturna manifestacija “Dani Svetog Vasilija“.
Kralj Nikola želio da ga sahrane u crkvi
Kralj Nikola je imao želju da mu posmrtni ostaci počivaju u hramu, a to je, prilikom drugog osvećenja crkve, 1989. godine, pomenuo i Amfilohije.
“Sjećajući se ktitora ovog svetog hrama i onih koji su učestvovali u njegovoj gradnji, mislim, a vjerujem da i vi svi to dijelite, da kralj Nikola, kao jedan od najznačajnijih zadužbinara i te kako zaslužan za ovaj narod, treba da se u što skorije vrijeme vrati iz izgnanstva i da dođe da odmori svoje kosti ovdje gdje mu je i zadužbina. I po zapisima njegovog ministra spoljnih poslova vidi se da je njegova želja bila da bude sahranjen u ovoj zadužbini i niko mu nikada neće moći podići dostojniji spomenik od onoga koji je on sebi za života podigao u gradu Onogoštu“, kazao je Amfilohije, a prenijela tadašnja “Pobjeda“.
Adžić: Najreprezentativniji objekat Crne Gore
Kako je u knjizi koja je izašla povodom 110 godina crkve Svetog Vasilija Ostroškog, zapisao arhitekta Nebojša Adžić, na njenom primjeru može se “formirati metodološki pristup građenja objekata koji dobijaju epitet opštih civilizacijskih, neprolaznih vrijednosti za kojima u suštini svi tragamo”.
“Saborna crkva Svetog Vasilija Ostroškog u Nikšiću se u svojoj koncepcijskoj postavci naslanja na prethodnu tradicionalnu gradnju, ali se u svom procesu projektovanja i građenja izdvaja kao jedinstvena cjelina i predstavlja kvalitativni pomak u građenju pravoslavnih hramova na teritoriji Crne Gore. Ljepota klesanog kamena, u naizmjeničnim redovima dvije različite visine, dolazi do punog izražaja i izdvaja ovu crkvu kao najreprezentativniji objekat u graditeljstvu Crne Gore uopšte.”
Bonus video:
